Sagnir - 01.04.1990, Síða 28

Eggert Þór Bernharðsson
Hvaða kröfur gerði ungur Reyk-
víkingur til stúlku sem hann hafði
augastað á fyrir konu? Einn sveinn
úr þeim hópi svaraði þeirri spurn-
ingu árið 1941 og svo heppilega
vildi til að hann hafði nýlega rætt
þetta við nokkra unga menn og
þeim kom saman um að eftirtaldir
kostir væru ákjósanlegastir:
Stúlkan mátti ekki vera „ástands-
útgáfa", þurfti að hafa áhuga fyrir
heimilisstörfum, vera í meðallagi
gáfuð, geta tekið þátt í áhugamál-
um eiginmannsins, vera hlutlaus í
pólitík og kunna að fara með pen-
inga. Og að endingu átti hún að
vera geðgóð.38 Ekki er víst að
„Reykjavíkurstúlkan" hafi fullnægt
öllum þessum skilyrðum en ætli
hún hafi ekki reynt það eftir megni?
Móðir
„Reykjavíkurstúlkunnar"
„Reykjavíkurstúlkan" hafði ýmsar
fleiri og alvarlegri hliðar. Ein þeirra
snerti uppruna móður hennar. Hún
var langoftast sveitastúlka, mótuð
af rómantískum en gamaldags lífs-
skoðunum. Eftir að hún var orðin
húsfreyja í Reykjavík varði hún
drjúgum tíma innan fjögurra veggja
heimilisins, kynntist jafnvel bæjar-
lífinu mest af afspurn. Hún reyndi
að tileinka sér ýmsar nýjungar, t.d.
í klæðnaði og mataræði en sjaldnast
varð henni það ljóst til nokkurrar
hlítar hvernig ætti að haga uppeldi
borgarbarna. Hún var mótuð af
sveitalífinu þar sem barnauppeldi
var að jafnaði ekki talið til erfiðra
úrlausnarefna. Gagnvart þeim
vanda sem borgarlífið lagði henni á
herðar stóð hún oft ráðþrota. Að
vísu voru ekki allar Reykjavíkur-
mæður sveitastúlkur en þess bar
hins vegar að minnast hve miklar
og örar breytingar höfðu orðið á líf-
svenjum og viðhorfum undan-
gengna áratugi. Að því athuguðu
var skiljanlegt að móður „Reykja-
víkurstúlkunnar" vantaði ýmis skil-
yrði til að reynast henni eldri og
reyndari félagi, sem með skilningi
og nærfærni ynni traust hennar og
hefði nægilega lífsreynslu og þekk-
ingu til að leiðbeina henni á vin-
samlegan hátt. Ágætur rithöfundur
úr hópi kvenna ræddi þessi mál
nokkuð í útvarpserindi í upphafi
heimsstyrjaldarinnar síðari:
Mamma missir of fljótt tökin á
uppeldi dóttur sinnar, of snögg-
ar þjóðlífsbreytingar skilja þær
að. — Þannig er unga Reykjavík-
urstúlkan oft og einatt stödd.
Hún verður að ala sig upp sjálf
til samræmis við þá aðstöðu sem
hún býr við. Það er furða hvað
það uppeldi lánast oft vel. Hitt
er síður undrunarefni þótt henni
takist ekki að vera sú heilsteypta
fyrirmynd ungra kvenna sem
ekki verður að fundiöÁ'
Þarna var við ærinn vanda að etja.
Hildarleikur heimsstyrjaldar
Árið 1940 soguðust Reykvíkingar
inn í hringiðu heimsins með til-
heyrandi hernámi og heimsstyrj-
öld. Rótleysið festi rætur í Reykja-
vík. I einni svipan komst höfuð-
staður landsins í nánari snertingu
við heimsmenninguna en nokkru
sinni fyrr. Fjöldamenningin hélt
innreið sína, dægurmenningin tók
að breytast. Einangruninni frá um-
heiminum var endanlega lokið. Síð-
Gjafakassi
frá Vera Slmlllon
Jólagjöfin 1939
Ætli „Reykjavíkurpilturinri' hafi veriö svona
„flottur á því" um jólin 1939?
an hefur bærinn aldrei orðið samur
og íbúar hans sífellt nálgast stór-
borgarbraginn þótt engar væru
þjótandi járnbrautirnar, aðeins ara-
grúi bfla.
„Reykjavíkurstúlkan" hafði end-
urspeglað þá tíma sem hún lifði,
bæinn sem hún var sprottin upp úr
og þann hugsunarhátt sem þar
ríkti. Hún var glögg skuggsjá þeirra
menningarstrauma sem mættust í
höfuðstaðnum. Búningur hennar
"minnir á byggingarnar í Reykja-
vík, samræmisleysi erlendrar tísku
og innlendra staðhátta brýst um í
hvorutveggju, leitandi að milliveg-
inum, föstum stíl er fullnægi kröf-
um tískunnar og nauðsynjarinnar,"
var ritað árið 1939. „Hjá báðum að-
ilum er kaupgetunni ofboðið, og fé
kastað í hégóma, en hins vegar öfl-
ug viðleitni hafin í þá átt að bjarga
sér út úr ringulreiðinni með inn-
lendum hugmyndum, grunduðum
á erlendri reynslu."40
Flóðbylgjur erlendra áhrifa brotn-
uðu fyrst og fremst á Reykjavík á
styrjaldarárunum og fyrr en varði
voru „Reykjavíkurdætur" úthróp-
aðar og taldar gjörsamlega óalandi
og óferjandi. Skrafskjóður bæjarins
stimpluðu þær portkonur en flestar
voru aðeins að stinga af í smástund
frá hversdagsleikanum í leit að æv-
intýrum með ókunnugu fólki. Á
styrjaldarárunum fjölgaði „Reykja-
víkurdætrum" svo um munaði.
Ekki vegna „ástandsins", í því voru
þær fæstar, heldur vegna hins, að
meiri möguleikar gáfust til þess að
tolla í tískunni, stunda skemmti-
staði, auka auraráðin, læra nýja
dansa, hlusta á framandi tónlist,
kynnast filminu betur og þannig
mætti lengi telja. í Reykjavík blésu
lítt þekktir vindar snarpar en
nokkru sinni fyrr. Vindarnir breytt-
ust í storm sem reif upp með rótum
siði og hefðir sveitasamfélagsins.
íslensk menning lék á reiðiskjálfi.
Og það var „Reykjavíkurstúlkan",
og raunar unga fólkið almennt, sem
hætti sér helst út í veðurofsann.
Hún öðlaðist aukið frelsi en um leið
fjarlægðist hún „sérmenningu ís-
lendinga", menningu sveitasamfé-
lagsins, og jafnvel þá menningu
sem Guðmundur Kamban lagði svo
ríka áherslu á að hún ætti að varð-
26 SAGNIR