Sagnir - 01.04.1990, Qupperneq 34

Kristján Sveinsson
aflabrestur hafði mjög óheillavæn-
leg áhrif á afkomu landsmanna og
ekki bætti úr skák að veðurfar var
óhagstætt; kuldi og hafís. Meðal
þeirra afleiðinga, sem aflabrestur-
inn hafði, var að útgerð dróst veru-
lega saman eins og vænta mátti og
lagðist sumsstaðar alveg af. Þurra-
búðum, sem í bjó fólk sem aðallega
hafði framfæri sitt af sjávarútvegi,
fækkaði verulega, svo sem í Vest-
mannaeyjum27 og á Snæfellsnesi
þar sem 98 tómthús lögðust í auðn
á tímabilinu 1680-1701.28 Þeirra,
sem flosnuðu upp úr þurrabúðun-
um, beið einungis vergangur því
vegna harðindanna áraði litlu skár í
landbúnaði. Árið 1701 var ástandið
raunar orðið svo slæmt að framá-
menn landsins, með lögmanninn
Gottrup í broddi fylkingar, lögðu til
við konung að 100 manns úr hverri
sýslu landsins skyldu sendir til ný-
lenda Danakonungs í Vestur-In-
díum ár hvert næstu þrjú árin.2'1
Þegar afli minnkaði varð útgerð
stóru bátanna óhagkvæm. Afkasta-
geta þeirra nýttist þá ekki og lítil
skynsemi var í því að senda 10-15
manns á sjó til þess eins að koma
tómhentir til baka.
Á sama tíma og aflabrestur
þrengdi að afkomu landsmanna
urðu mörg og mannskæð sjóslys
hér við land, einkum árin 1685 og
1700, sem gefið hefur verið heitið
„sjóslysaárin miklu".30 Niðurstaða
athugunar sem Lúðvík Kristjánsson
hefur gert á þessu, er að árið 1685
hafi farist a.m.k. 22 bátar við landið
og með þeim 181 maður.31 Árið 1700
var höggvið annað stórt skarð í rað-
ir sjómanna, en á því ári fórust 185
manns af hartnær 40 bátum.32
Þriðja stóráfallið á skömmum tíma
kom svo árið 1706, en þá er hermt
að a.m.k.300 skip og bátar hafi far-
ist á svæðinu milli Þjórsáróss og
Hvítáróss og ennfremur „mörg þar
fyrir utan, austan, sunnan, fyrir
Jökli og norðanlands."33
Skýringuna á miklum og tíðum
sjóslysum má efalaust rekja að
mestu til aflabrestsins. Menn hafa í
neyð sinni freistast til að sækja fast-
ar og lengra en skynsamlegt var á
opnum árabátum og ekki náð landi
þegar veður versnaði. Án efa hafa
þessar tíðu slysfarir orðið til þess að
draga úr áhuga manna á sjósókn
auk þess sem fækkun báta hlýtur að
hafa verið tilfinnanleg. Mestar líkur
eru á því að bátar hafi endurnýjast
hægt undir venjulegum kringum-
stæðum. Hægt er að geta sér þess
til að eðlileg úrelding hafi verið um
5% á ári og að allt upp í 10% hafi
verið viðráðanlegt, en 30% eða
meira algerlega óyfirstíganlegt
nema á mjög löngum tíma.
Þá ber einnig að nefna áhrif
Stóru-bólu sem geisaði árin 1707-
1709 og lagði um þriðjung lands-
manna að velli að því er talið er og
náði þjóðin aldrei að fjölga sér eðli-
lega á 18. öldinni sem kom niður á
framleiðslugetu hennar. Vinnu-
fólksekla varð einnig mikil í kjölfar
sóttarinnar og hefur orðið til þess
að erfitt reyndist að manna stóra
báta enda jarðnæði auðfengnara en
áður.
Veldi Skálholtsstóls hnignaði
einnig á 18. öld, en á vegum hans
hafði verið stunduð umfangsmikil
útgerð á stórum bátum þegar best
lét. Þannig er frá því greint að árið
1703 hafi yfir 40 skip, stór og smá,
sótt sjóinn frá Þorlákshöfn á vetrar-
vertíð og voru mörg þeirra á vegum
biskupsstólsins.34 Hnignunina í út-
gerð má m.a. ráða af því að þegar
jörðin Þorlákshöfn var seld úr eigu
stólsins árið 1787, fylgdu henni
aðeins tvö skip og ein verbúð.35
Áhrif einokunar
Ásamt sauðfjárafurðum var fiskur
Sjðslys Ujuggu skörð í bítaflotann.
32 SAGNIR