Morgunblaðið - Sunnudagur - 12.10.2014, Blaðsíða 46

46 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12.10. 2014
S
tjórnskipunarreglur á Íslandi og Bret-
landi um þingrof og nýjar kosningar
eru svipaðar. Forsætisráðherrann fer
með það vald.
Pólitísk aðferð
Á Bretlandi hefur valdheimildin verið mjög virk, en
ekki á Íslandi. Þegar líða tekur á kjörtímabil ríkis-
stjórnar fer breski forsætisráðherrann að hugsa sí-
fellt meir um það, hvenær hagfelldast væri að boða til
almennra kosninga. Skoðanakannanir eru birtar
reglulega. En forsætisráðherrann liggur ekki yfir
þeim. Flokkur hans (þetta á við um báða stóru flokk-
ana) er með öfluga rannsóknardeild. Þar gera sér-
fræðingar í bakherbergjum margvíslegar kannanir
sem eru aðeins birtar húsbóndanum í Downingstræti.
Þær upplýsingar eiga að hjálpa honum til þess að
taka „mikilvægustu ákvörðun kjörtímabilsins“.
Aldrei hefur verið orðað á Bretlandseyjum að
þarna sjái glitta í misnotkun á stjórnskipulegu valdi
(og drottningunni aldrei komið í hug að hún fari með
valdið), þótt augljóst megi vera að það sé iðulega nýtt
eftir pólitískum hentugleikum forsætisráðherrans, og
helst þá ef stjórnarandstaðan er talin standa illa ein-
mitt þá.
Sagan sýnir, að forsætisráðherrann fer ekki að
hugleiða þingrof og kosningar fyrr en stutt er til loka
fimm ára kjörtímabils. Búi ríkisstjórn við mótbyr á
síðari hluta kjörtímabils breytir ekki endilega miklu,
hvenær forsætisráðherrann blæs til kosninga. Enda
hefur það sýnt sig að hafi forsætisráðherrann laka
stöðu freistast hann til að draga kosningar eins lengi
og fært er, í þeirri von að peningasáldur og há-
stemmd loforð á lokaspretti létti róðurinn.
En hin dæmin eru til, þar sem skyndiákvörðun um
kosningar hefur komið forsætisráðherranum vel og
jafnvel dugað til að halda völdum.
Önnur umgjörð
En það þarf ákveðin skilyrði til þess að brúka megi
valdið til að ákvarða kjördag með pólitískan ávinning
í huga. Slík skilyrði eru fyrir hendi á Bretlandi, en
miklu síður á Íslandi.
Þegar breski forsætisráðherrann hefur tilkynnt
kjördaginn hafa menn aðeins þrjár vikur í kosninga-
baráttu. Á Íslandi má gera ráð fyrir allt að átta vik-
um. Á svo löngum tíma getur margt breyst og hann
gerir að engu möguleika forsætisráðherrans á að
koma andstæðingum sínum úr jafnvægi með ákvörð-
un sinni. Þá leiðir íslenska kosningakerfið, hlutfalls-
kosningar, til þess að enginn einn flokkur fær hrein-
an meirihluta á þinginu. Því sitja jafnan samsteypu-
stjórnir á Íslandi, en það telst til undantekninga á
Bretlandi. Forystumenn Íhaldsflokksins og Frjáls-
lynda flokksins sömdu um það í aðdraganda núver-
andi stjórnarsamstarfs að kjördagur væri fastmælum
bundinn, í maí 2015.
Á Íslandi hefur kerfi samsteypustjórna ekki breytt
neinu um formlegan rétt forsætiráðherrans. Það hef-
ur þó stundum verið samið um það á milli flokka í
samsteypustjórnum að forsætisráðherrann beiti ekki
þingrofsvaldi sínu nema með samþykki annarra
stjórnarflokka.
Bréfritari myndaði fjórum sinnum í röð ríkis-
stjórnir sem sátu allar út sín kjörtímabil. Það var
gjarnan orðað við hann hvort ekki mætti semja um
þingrofsréttinn með framangreindum hætti. Á það
var ekki fallist. Sagt að ekki væri heimilt að semja frá
sér þennan rétt og þá skyldu sem í honum fælist. En
hins vegar var minnt á, að forsætisráðherra sem ætl-
aði sér langa viðveru í fremstu röð stjórnmála væri
ekki líklegur til að misbeita slíkum rétti gagnvart
samstarfsmönnum sínum í ríkisstjórn. Var það látið
duga og reyndi aldrei á.
UKIP-uppnám
Á Bretlandi er uppi dálítið óvenjuleg staða um þessar
mundir. Flokkur Breskra sjálfstæðissinna, UKIP,
hefur verið að sækja mjög í sig veðrið á undanförnum
árum. Þessi flokkur er sagður vera tveggja mála
flokkur. Framan af var það vaxandi andstaða við
minnkandi sjálfsstjórn ríkja Evrópusambandsins og
valdasókn búrókratanna í Brussel á kostnað aðild-
arríkjanna, sem ýtti undir UKIP.
Viðvarandi andstaða hefur verið innan breska
Íhaldsflokksins við Evrópusambandið og einkum
markvissa þróun þess í átt til eiginlegs ríkis.
Eins og annars staðar hefur breska embættiskerfið
að mestu svikið sína að þessu leyti og gengið Brussel
á hönd og ekki reynt að spyrna gegn þessari þróun.
Forysta breska Íhaldsflokksins hefur ekki talið sig
þurfa að koma til móts við óánægjuhópa innan sinna
raða, því þeir ættu ekki að neinu að hverfa. Þessi
hroki forystunnar er að hefna sín. Tilkoma UKIP er
orðin veruleg ógn.
Þess vegna lofaði David Cameron fyrir síðustu
kosningar að hann myndi tryggja að Lissabonsátt-
málinn (sem var nýtt heiti á óbreyttri stjórnarskrá
fyrir Evrópu, sem hafði verið hafnað) yrði borinn
undir atkvæði í Bretlandi, fengi hann aðstöðu til. Það
fékk hann. En í miklum vandræðagangi sveik hann
þetta loforð sitt með þeim skýringum að málið hefði
verið of langt komið þegar hann kom að því!
Í veikri stöðu, sem af þessu leiddi, gaf hann svo
annað loforð. Það var um það, að hann myndi árið
2017 efna til þjóðaratkvæðagreiðslu um það, hvort
Bretar ættu að vera áfram í Evrópusambandinu eða
ekki. Hann sagðist ætla að berjast fyrir því, fram til
ársins 2017, að ná til baka hluta af þeim fullveldis-
fórnum, sem færðar hefðu verið, og þegar það hefði
* Lítill vafi er á því, að svikinvarðandi Lissabonsáttmál-ann og þessir síðustu tilburðir
hafa ýtt undir það, að ýmsir
gamlir kjósendur Íhaldsflokksins
hafa hallað sér að UKIP.
Reykjavíkurbréf 10.10.14