Læknablaðið - 15.12.2000, Blaðsíða 79

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 128
Esophagus
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@landspitali.is
Dægradvölin
Dægradvölin í síðasta pistli var úr ritlingi eftir
Helga Skúlason, augnlækni á Akureyri. Hann
ber heitið: UM GLAUKOMBLINDU.
Leiðbeiningar fyrir almenning, og var gefinn
út árið 1933. Úr síðustu setningunni var sleppt
tveimur orðum: - að ekki sje allt með felldu
hvað sjón þeina snertir - Dægradvöl III er
enn eldri. Spurt er um höfundinn og
viðfangsefnið.
Dægradvöl III.
„Opt hef jeg haft með þann bannsettan kvilla
að gjöra, en aldrei gjört neitt að gagni við
hann fyr en nú nýlega á einum sjúkl. Petta er
einn af þeim sjúkd. sem er algjörl. kirurgiskur,
en meðöl eru allajafna brúkuð við, þó þau
vissulega sjeu með öllu bráðónýt. Jeg hef sagt
sjúkl. mínum það afdráttarlaust, en af því
operat. er nokkuð hættuleg og hefur ekki
tíðkast hjer, svo jeg viti, þá hafa sjúkl. veigrað
sjer við henni.“
SlGURBJÖRN BlRGISSON, MELTINGARSÉRFRÆÐINGUR,
hringdi og spurði hvert væri íslenska heitið á
esophagus. Undirrituðum þótti sem meltingarsér-
fræðingnum væri farið að förlast illilega og svaraði án
mikillar umhugsunar að það væri vélinda. Sigurbirni
var greinilega brugðið við svarið þó hann tæki því af
sinni alkunnu stillingu. Hrossahlátur heyrðist hljóma
á bak við Sigurbjöm og síðan fylgdi upphrópunin:
„Vissi ég ekki!“. Par var þá að verki annar
meltingarsérfræðingur, Ásgeir Böðvarsson, og undir-
ritaður fann að meira bjó undir en í Ijós hafði komið
við sakleysislega spurninguna. í skyndingu var komið
á þriggja manna símtali og málið reifað og rætt.
Sigurbjörn var að sjálfsögðu búinn að fletta upp í
íðorðasafni lækna, en þar stendur skírum stöfum að
íslenska heitið sé vélindi. Þetta hafði Sigurbjörn
viljað staðfesta með símtali við sérfróðan orða-
nefndarmanninn, sem nú brást honum illilega. Til
þess að bjarga heiðri sínum myndaði undirritaður,
fæddur Siglfirðingur, fljótt bandalag með Þing-
eyingnum Ásgeiri til að sannfæra Sigurbjöm, borinn
og barnfæddan Reykvíkinginn, að hér gæti verið um
að ræða norðlensku annars vegar og sunnlensku hins
vegar. Sigurbirni þótti greinilega ekki mikið til koma
um Norðlendingabandalagið og vildi einfaldlega fá
að vita hvort réttara væri vélinda eða vélindi. í
fyrirhuguðu fræðsluátaki
um bakflæði yrði annað
hvort talað um vélindis-
bakflæði eða vélindahak-
flæði og vildi Sigurbjörn
nota það sem réttara
reyndist. Símtalinu lauk í
bróðerni eftir að undir-
ritaður hafði lofað að
rannsaka læknisfræðilegar
heimildir og hinir málvenju í
hópi starfsbræðra sinna.
Vélindi
Undirritaður kannaði fjöl-
mörg læknisfræðileg rit sem
gefin höfðu verið út á
íslandi á árunum 1884 til
1969. I öllum var notuð
orðmyndin vélindi (vjelindi
í þeim elstu). Sama gerðu
íslensk læknisfræðiheiti frá
1954, íslensk líffæraheiti frá
1956 og íðorðasafn lækna,
E-heftið frá 1991. Hjá
Orðabók Háskólans fengust þær upplýsingar að sú
orðmynd væri frá fyrri hluta 17. aldar og því
upprunalegri og „réttari“ en vélinda. sem væri frá
síðari hluta 19. aldar. Með þessa vitneskju að vopni
hafði hann aftur samband við meltingarsérfræð-
ingana og tjáði þeim að réttara væri að nota heitið
vélindi. Lokasetningin í röksemdafærslunni var þessi:
„Við verðum víst að láta Iðorðasafnið ráða!“
Vélinda
Nú var komið að Ásgeiri Böðvarssyni að gefa sig
ekki. Hann hafði á fundi með öðrum meltingar-
sérfræðingum spurt hvora orðmyndina þeir notuðu
og sögðust þeir allir nota heitið vélinda. Ásgeir bætti
því við að ólíkt liprara væri að tala um vélindabak-
flæði heldur en vélindisbakflæði. Undirritaður var í
hjarta sínu sammála en vildi láta fræðilegar rök-
semdir ráða.
Aftur var leitað ráða og enn var farið í bækur. Hjá
Islenskri málstöð fékkst það álit að orðmyndirnar
væru jafngildar, báðar „réttar“. f Orðsifjabókinni frá
1989 má finna orðmyndirnar vélinda, vélindi, vélendi,
vœlindi, vœlinda og vœlunda. Þrátt fyrir að bent sé á
tengsl við ákveðin orð í skyldum málum er
orðfræðilegur uppruni talinn óviss. Hjá Orðabók
Háskólans var viðruð sú skýring að breytingin frá
vélindi í vélinda hefði sennilega orðið vegna áhrifa
frá öðrum líffæraheitum sem enduðu á -a, auga, eista,
hjarta, lunga, nýra. Sama má líklega segja um
breytinguna frá milti í milta. Eftir að hafa einnig
skoðað orðabækur þóttist undirritaður geta sett fram
þá kenningu að orðmyndin vélinda ætti vaxandi fylgi
að fagna og væri orðin ráðandi. Því lil stuðnings má
benda á að íslenska alfræðiorðabókin frá 1990 og
Ensk-íslensk orðabók frá 1991 (báðar reyndar frá
Erni og Örlygi) birta eingöngu heitið vélinda og að
íslensk orðabók Máls og menningar birtir það sem
aðalheiti þó báðar orðmyndirnar séu tilgreindar.
Niðurstaðan varð að lokum sú að orðmyndin
vélinda skyldi notuð í fræðsluátakinu Vitundar-
vakning um vélindabakflæði.
Læknablaðið 2000/86 893