Læknablaðið - 15.05.2001, Blaðsíða 18

FRÆÐIGREINAR / FÓSTURGREINING
baka, eða muna þær alls ekki, svo að í að minnsta
kosti hjá 30% og jafnvel hjá tveimur þriðju er í reynd
ekki hægt að álykta að egglos og frjóvgun gætu hafa
orðið 14 dögum eftir að síðustu tíðir hófust (15).
Jafnvel þar sem allt á að vera „öruggt“ varðandi
síðustu tíðir, hafa rannsóknir sýnt að hjá 10-12%
kvenna getur verið meira en viku munur á síðustu
tíðum og ómun, vegna þess að eggvaxtartími
(folliculer phase) tíðahrings lengist iðulega fram yfir
14 daga og frjóvgun getur orðið allt að sex dögum
eftir egglos. Þær konur er ekki hægt að finna nema
með skimun (15,16). Jafnvel við glasafrjóvgun getur
sennilega orðið til munur vegna seinkunar á að
fósturvísir festist. Tímasetning hjá öllum er því
nauðsynleg til að tryggja betri meðferð í með-
göngunni, svo sem vegna forburðarskimunar, vegna
annarra greiningaraðgerða, til að meta lífslíkur fyrir-
bura, meta fósturvöxt, ákveða aðgerðir þegar kona
gengur fram yfir tímann (framköllun fæðingar þar
með talin) eða ef einhver inngrip þarf fyrir tímann, á
tíma eða eftir, auk faraldsfræðilegs gildis af því að vita
góða og einsleita tímasetningu meðgöngulengdar.
Tvö staðalfrávik sem eru ± ein vika frá miðlínu
aðhvarfsgreiningar, er mun meiri nákvæmni, en ef
stuðst er við síðustu tíðir. Erlendar rannsóknir og
innlendar sýna að inngripum, til dæmis í lok
meðgöngu, fækkar úr um 10% í 3% (4-6,15-19).
Samanburður á meðgöngulengd samkvæmt ómun og
síðustu tíðum sem fenginn var úr íslensku fæðingar-
skráningunni fyrir árin 1988 og 1989, eftir að byrjað
var að skrá væntanlegan fæðingartíma (280 daga) í
samræmi við ómskoðunarmat við 18-20 vikur árið
1987, sýndi að 11-11,8% kvenna fóru fram yfir 41 viku
og 0,5% fram yfir 42 vikur samkvæmt ómun, en
samsvarandi tölur samkvæmt síðustu tíðum voru frá
16,3-20,6% við 41 viku og 2,7-5,2% við 42 vikur
(Reynir T. Geirsson, óbirt athugun). Tíðni á fram-
köllun fæðingar hefði orðið mun hærri ef farið hefði
verið eftir síðustu tíðum. Óvissan getur numið
þremur til fjórum vikum sé miðað við síðustu tíðir
(15). Slíkt getur haft alvarlegar afleiðingar, meðal
annars vegna vanþroska lungna, ef fæðing er óvart
framkölluð of snemma. Auk þess verður árangur
betri í fósturgreiningu við skipulega skoðun og
skoðunin er hagkvæm (20,21).
Ómun og verðandi foreldrar
Ómskoðun í byrjun annars þriðjungs meðgöngu
var vel tekið af íslenskum konum. Hún varð
ánægjulegur og sjálfsagður þáttur í mæðraverndinni.
Fóstrið varð raunverulegra fyrir konunni, hluti
upplifunar hennar af þunguninni og makinn og aðrir
nákomnir gátu deilt gleðilegri upplifun. Fjallað var
um ómskoðunina á jákvæðan hátt í fjölmiðlum og
meðal almennings. Væntingar almennings til
skoðunarinnar voru, eins og gjarnan er um slíkar
skoðanir, ekki þær sömu og væntingar starfsfólksins.
Að vita kynið og mynda fóstrið skipti marga máli, en
gat aldrei orðið aðalatriði fyrir þann sem skoðunina
framkvæmdi. Meginatriði var að öllum bauðst það
sama, af góðu fagfólki, þar sem því var við komið.
Ómskoðunin var gerð á tíma þegar móðirin er oftast
við góða líðan, lífeðlisfræðilegar líkamsbreytingar
(physiological adaptation) komnar og fóstrið
fullmyndað hvað varðar líffæragerð.
Niðurlag
Ómun við 19 vikur uppfyllir almenn skilyrði fyrir
skimun. Hófleg og rétt beiting þessarar tækni, sem er
sannanlega skaðlaus (6,19), er mjög mikilvægt atriði í
mæðraverndinni. í um einni af 100 skoðunum finnst
einhver fósturgalli, sem getur leitt til meðgöngurofs. I
öðrum tilvikum gefst nauðsynlegt tækifæri til
undirbúnings fyrir fæðingu, svo sem varðandi
meðferð kviðveggsrofs (gastroschisis) og hjartagalla.
Stundum, svo sem í nýrnagöllum með vatnsnýra og
sumum hjartagöllum, má koma við nánari greiningu á
nýburaskeiði og fylgja börnunum markvisst eftir til að
bæta meðferð eftir fæðinguna. Alvarlegustu gallarnir,
svo sem heilaleysi, hryggrauf, þindarslit, stórir hjarta-
gallar, lungnagallar, þvagfæragallar, garnagallar og
útlimagallar eiga næstum allir að finnast við 18-20
vikur.
í>ó ómskoðunin sé álitin sjálfsagður hlutur í vel
upplýstu samfélagi ágætlega menntaðs fólks á íslandi
og í nágrannalöndum okkar, þar sem flestir vita um
hvað hún snýst (22), þá á hún að vera og er tilboð fyrir
þá, sem vilja þiggja skoðunina. Hún á að vera upplýst
val, byggt á auðskiljanlegum staðreyndum og ekki er
ástæða til að vantreysta almenningi og ætla að svo sé
ekki. Hins vegar þarf að tryggja að fólk viti af því, eins
vel og unnt er, að eitthvað getur fundist sem kallar á
ítarlegri rannsóknir eða aðgerðir og að í skimun af
þessu tagi geti slíkt hent hvern sem er. Starfsfólk þarf
að vera þjálfað til að sinna nauðsynlegri ráðgjöf í
þannig tilvikum. Endanleg ákvörðun um hvað gert er
verður þó alltaf í höndum hinnar verðandi móður,
maka hennar og fjölskyldu.
Þakkir
Fyrir samvinnu við samantekt upplýsinga frá árunum
1991-1994 er læknunum Kristínu Andersen og
Jóhanni Heiðari Jóhannssyni þakkað og Maríu
Hreinsdóttur ljósmóður og Önnu Sampsted ritara
fyrir aðstoð við öflun upplýsinga um árið 1998.
Heimildir
1. Donald I, MacVicar J, Brown TG. Investigation of abdominal
masses by pulsed ultrasound. Lancet 1958; i: 1188-95.
2. Grennert L, Persson P-H, Gennser G. Benefits of ultrasonic
screening of a pregnant population. Acta Obstet Gynecol
Scand 1978; 78/Suppl: 5-14.
3. Persson PH, Kullander S. Long-term experience of general
ultrasound screening in pregnancy. Am J Obstet Gynecol 1983;
146: 942-7.
4. Waldenström U, Axelsson O, Nilsson S, Eklund G, Fall O,
406 Læknablaðið 2001/87