Læknablaðið - 15.01.2004, Side 7

II M FORSÍÐU LÆKNAB
deild, líka áður en skaðleg áhrif þess á heilsuna voru
þekkt. Viktoría Englandsdrottning var mikill andstæðingur
tóbaks og bannaði allan tóbaksreyk í kringum sig. Pegar
hún lést árið 1901 og Játvarður VII sonur hennar tók við
völdum dró hann upp vindil á fyrsta ríkisráðsfundinum,
kveikti í og sagði: „Herrar mínir, þið megið reykja“.
Andstaðan gegn reykingum á þessum tíma var venjulega
ekki heilsunnar vegna heldur þótti sumum reykingar tákn
um ómennsku.
Það var síðan milli 1930 og 1940 að vísbendingar um
skaðsemi tóbaks tóku að birtast í læknisfræðitímaritum.
Fjölmiðlar voru í byrjun ófúsir að birta þessar upplýsingar
því flestir voru þeir fjárhagslega háðir tóbaksfyrirtækjum
vegna auglýsinga og óttuðust refsiaðgerðir. Fyrsta rann-
sóknin sem sýndi greinilegt samhengi milli reykinga og
lungnakrabbameins birtist í JAMA 27. maí 1950 (3) og
fjórum mánuðum síðar birti BMJ niðurstöður sem sýndu
að stórreykingamenn voru 50 sinnum líklegri en þeir sem
ekki reyktu til að fá krabbamein í lungu (4).
Þegar þessar fréttir tóku að berast til almennings
brugðust tóbaksfyrirtækin hart við og árið 1954 höfðu
tóbaksframleiðendur í Bandaríkjunum stofnað sitt eigið
vísindaráð sem vann gegn vaxandi vitund fólks um skað-
semi reykinga. Það var þetta vísindaráð sem undirbyggði
auglýsingaherferðir um „heilsusamlegri“ sígarettur með
filter og minni tjöru. Varnarbarátta tóbaksframleiðenda
hefur æ síðan verið hörð og hafa þeir notað ýmis ráð til að
koma vöru sinni á framfæri og hafa meðal annars einbeitt
sér að börnum og unglingum. Á tímabili tókst þeim að
kaupa sig inn í vinsælt teiknimyndablað um „Súpermann“
sem hafði verið reyklaus í áratugi.
Þessi barátta hefur staðið allt fram á okkar tíma og
tekið á sig hinar undarlegustu myndir eins og oft vill verða
þegar öfgakenndar skoðanir mætast. Sem dæmi má nefna
að kvartað var yfir því að í nýjustu kvikmynd um James
Bond sést hann reykja vindil og voru tóbaksframleiðendur
grunaðir um að eiga þar hlut að máli. Réttindafélag reyk-
ingamanna (Freedom Organisation for the Right to Enjoy
Smoking) svöruðu með því að benda á að réttara væri að
amast við ábyrgðarlausu kynlífi hetjunnar í myndinni og
óvarlegri meðferð hans á skotvopnum, en því að hann
slysaðist til að fá sér vindilstúf og það á Kúbu. Höfðu hvorir
tveggja nokkuð til síns máls.
Gagnger viðhorfsbreyting á borð við þá sem forsíða
fyrsta tölublaðs Læknablaðsins í ár endurspeglar er sann-
arlega engin nýlunda. Skemmst er að minnast viðhorfs-
breytingar á langtíma uppbótarmeðferð við tíðahvörf hjá
konum. Fyrir nokkrum árum var talið að flestar konur á
breytingarskeiði hefðu gagn af meðferð af þessu tagi (5) en
á einni nóttu breyttust þessi viðhorf algerlega og meiri
varúð er viðhöfð nú en áður þegar þessari meðferð er beitt
(6, 7). í þessu máli virðast flestir læknar hafa gætt þess að
líta á málið frá faglegu sjónarmiði.
Því miður er ekki hægt að segja það sama um reyk-
ingar. Um þær hefur ekki alltaf verið fjallað á hlutlausan
hátt. Lítið er haldið á lofti jákvæðum þáttum tóbaks. Sem
dæmi má nefna að hugsanlegt er að reykingamenn fái
sjaldnar Alzheimers sjúkdóminn en þeir sem ekki reykja (8).
Einnig má nefna grun um að reykingar hafi hagstæð áhrif á
virkni heyrnartaugarinnar hjá sjúklingum með geðklofa.
Þessir sjúklingar eiga oft í erfiðleikum með að halda athygli
og vinna úr ýmsum skynhrifum og ennfremur sækjast
margir þeirra mjög í að reykja (9).
j umræðu um skaðsemi reykinga ráða tilfinningarnar oft
ferðinni eins og sjá má af orðalagi ritstjórnargreinarinnar í
Lancet (2) sem minnst var á í upphafi. í grein um skaðsemi
tóbaks í Læknablaðinu (10) var tóbakið á einum stað kallað
óþverri. Þegar svo er komið verður hætt við að málflutn-
ingurinn verði einhliða og fólk gái ekki að sér. Rannsóknir
sem kostaðar eru af tóbaksframleiðendum hafa verið
grunaðar um hlutdrægni og það með réttu. En hvað með
þá vísindamenn sem eru svo gagnteknir af skaðsemi tób-
aksins að þeir kalla það ýmsum ónefnum. Getur ekki verið
að þeirra rannsóknir séu einnig hlutdrægar? Hér er ábyrgð
lækna mikil. Fjalla verður um skaðsemi tóbaks á hlutlausan
og faglegan hátt og skoða málið frá öllum hliðum. Sé það
ekki gert er eins víst að umfjöllun lækna um þetta mikil-
væga heilbrigðismál valdi meiri skaða en gagnsemi.
Heimildir
1. Læknablaðið 1915; 1:1.
2. Editorial: How do you sleep at night, Mr. Blair? Lancet 2003;
362:1865.
3. Levin M, Goldstein H, Gerhardt P. Canoer and tobacco
smoking: A preliminary report. JAMA 1950;143: 336-8.
4. Doll R, Hill AB. Smoking and carcinoma of the lung.
Preliminary report. BMJ 1950; ii: 739-48.
5. Toozs-Hobson P, Cardozo L. Hormone replacement therapy
for all? Universal prescription is desirable. BMJ 1996; 313:
350-1.
6. Guðmundsson JÁ. Hormónameðferð á breytingaskeiði
kvenna. Læknablaðið 2002; 88: 803-4.
7. Griffiths F. Taking hormone replacing therapy. BMJ 2003;
327: 820-1.
8. Hiller V, Salib E. A case-control study of smoking and
Alzheimer's disease. Int J Geriat Psychiat 1997; 12: 295-300.
9. Adler LE, Hoffer LD, Wiser A, Freedman R. Normalization of
auditory physiology by cigarette smoking in schizophrenic
patients. Am J Psychiatry 1993; 150: 1856-61.
10. Heimisson P. Sama gamla tóbakið. Læknablaðið 1995: 81;
184-5.
LAOSINS
HaLlgrímur
Magnússon
Höfundur er geðlæknir.
Læknablaðið 2004/90 7