Læknablaðið - 15.03.2008, Side 11

FRÆÐIGREINAR
LYFJAOFNÆMI
er vel þekkt að veirusjúkdómar valda oft útbrot-
um og ýta undir einkenni um lyfjaofnæmi. Um
13% sjúklinga með einkimingasótt fá mislingalík
útbrot, en taki þeir fenoxymethýlpenisillín eða
tetracýklin í þessum veikindum hækkar hlutfallið
í 14- 23% og samfara töku á ampicillíni eða amox-
icillíni koma útbrot hjá allt að 69% fullorðinna og
100% barna (17).
Formgerð beta-lactam lyfja
Beta-lactam lyfin eru líkt og mörg örtnur lyf of
smáar sameindir til að vekja ein og sér mótefna-
svar. Hins vegar bindast þau prótínsameindum í
líkamanum og mynda þannig nægjanlega stórar
sameindir til að örva ónæmiskerfið og mynda
ofnæmi. Ofnæmissvarið getur verið vessabund-
ið og myndað sértæk mótefni, frumumiðlað og
myndað sértækar T-frumur eða hvort tveggja.
Ofnæmið getur því verið af öllum flokkum
ofnæmisviðbragða samkvæmt flokkun Gell og
Coombs (18). Sameiginlegt fyrir öll beta-lactam
lyfin er beta-lactam hringurinn, fjórhymdur og
samsettur af þremur kolefnisatómum og einu
köfnunarefnisatómi. Penisillín hafa einnig svo-
nefndan thiazolidín hring og saman mynda þessir
tveir hringir kjarna sem nefnist 6-aminopenisill-
ínsým kjami (6-APS). Önnur beta-lactam lyf hafa
annars konar hringi í sinum kjama í stað thiazolid-
ín hringsins. Kjarninn tengist svo mismunandi
hliðarkeðjum sem gefur efnasambandinu ákveðna
eiginleika og myndar þannig mismimandi teg-
undir beta-lactam lyfja (mynd 1) (19). Beta-lactam
flokkamir em, auk penisillíns, cephalosporín,
carbapenem, monobactam og carbacephem. Við
efnahvörf opnast beta-lactam hringurinn, tengist
prótínsameindum og myndar penicilloýl sameind.
Um 95% þess penisillíns sem bundið er í vefjunum
er í þessu formi og kallast því major antigenic de-
terminant. Hliðarkeðjur beta-lactam lyfjanna geta
einnig bundist prótínum og myndað sameindir
sem heita penicilloate, og fleiri sameindir, sem í
sameiningu kallast minor antigenic determinats.
Þar sem þessar sameindir eru sameiginlegar fyrir
beta-lactam lyfin getur verið um krossofnæmi að
ræða milli þessara lyfja. Vísbendingar eru um að
önnur beta-lactam lyf en penisillín myndi fyrst
og fremst ofnæmi fyrir hliðarkeðjunum (20).
Hugtökin major og minor vísa hér eingöngu til
magns þess penisillíns sem er prótínbundið en
ekki til mikilvægis þeirra sem ofnæmisvalda.
Krossnæmi milli penisillíns og cephalosporíns
var talið 10-20% fyrir fyrstu kynslóðir cephalo-
sporín lyfja, en hefur farið minnkandi og er nú
talið um 2% fyrir yngri cephalosporín lyfin (21).
Sjúklingar með jákvæð ofnæmispróf fyrir cephalo-
Protein
Major antigenic determinant
Minor antigenic determinant
H
'V__
0

0
COOH
Cephalósporín
sporín-lyfjum en neikvætt próf fyrir penisillíni
mega fá penisillín. Þetta er vegna þess að ofnæm-
isviðbrögðin eru fyrir hliðarkeðjunni en ekki
lactam hlutanum (22).
Mynd 1. Penicillín- og
cephalósporín sameindir og
tengingar við prótín, sem
mynda mismunandi mót-
efnavaka.
Einkenni við beta-iactam ofnæmi
og skráning þeirra
Einkenni við beta-lactam ofnæmi eru afar marg-
breytileg og frá mörgum líffærakerfum, þó eru
einkenni frá húð algengust. Ef meta skal þýðingu
þessara einkenna og hvemig haga beri rannsókn-
um og meðferð er nauðsynlegt að hafa nákvæma
vitneskju um allt sem viðkemur lyfjagjöfinni.
Þetta er þeim mun mikilvægara að oft líður langur
tfmi frá því atvikið á sér stað þangað til sjúkling-
urinn kemur til rannsóknar. Skrá þarf lyfið, sem
í hlut á, ábendingu fyrir því, hvenær fyrsti og
síðasti skammtar voru teknir. Einnig þarf að skrá
meðferðina við ofnæmisviðbrögðunum og árang-
urinn hennar. Mikilvægast er þó að skrá einkennin
nákvæmlega og þegar útbrot koma við sögu að
taka mynd af þeim ef kostur er. Áður var minnst
á útbrot þegar saman fer sýking með Ebstein-
Barr veiru og gjöf penisillíns (17). Við mislingalík
útbrot er rétt að hafa þetta í huga og endurskoða
ábendingar fyrir lyfjagjöfinni. Ef útbrotin eru
mislingalík án kláða er ekki þörf á að hætta sýkla-
lyfjagjöfinni ef ábendingin er rétt. Komi einkenni
innan klukkustundar frá fyrsta lyfjaskammti
er mjög líklegt að um bráðaofnæmi sé að ræða,
einkanlega þegar einkennin eru dreifður ofsa-
kláði eða ofsabjúgur (23). Bráðalost sem einkenn-
ist af ofsakláða og ofsabjúg, kláða í lófum og
LÆKNAblaöið 2008/94 1 87