Læknablaðið - 15.03.2008, Blaðsíða 21

FRÆÐIGREINAR
ÖRYRKJAR
Það sýnir sig enda þegar fylgni er reiknuð fyrir
hvora sveifluna fyrir sig. Þá er fylgni á tímabilinu
1992 til 1999 0,72 fyrir karla og 0,80 fyrir konur.
Á seinna tímabilinu, 2000 til 2006, er fylgni milli
atvinnuleysis og nýgengis örorkulífeyrisþega 0,52
fyrir karla og 0,55 fyrir konur. Tengslin eru sem
sagt veikari á seinni sveiflunni en þó umtalsverð.
Fylgnin er mjög viðkvæm fyrir því hvaða tímabil
er tekið. Hins vegar er þokkaleg fylgni milli hlut-
fallsbreytinga á atvinnuleysi og fjölda nýskráðra
öryrkja á tímabilinu öllu, eða 0,43 fyrir karla og
0,60 fyrir konur. Það undirstrikar að sveiflurnar
eru lykilatriði, þó stigin sem hvor breytanna nær,
sem og fasinn sem þær fylgja, taki nokkrum breyt-
ingum á tímabilinu.
Það sem þarf að skýra í sambandinu eru í
fyrsta lagi hin almennu tengsl sem fram koma.
Þau má skýra með tilvísun í takmarkaðri tækifæri
fólks með hamlanir hvers konar samhliða auknu
atvinnuleysi og jafnvel að meiri líkur geti verið
á starfsmissi hjá slíku fólki þegar þrengir að
á virtnumarkaði. Rétt er þó að hafa í huga við
túlkun á því sambandi sem gögnin sýna að hér
er um að ræða aðskilin gagnasett, en ekki sömu
einstaklinga sem eru ýmist atvinnulausir eða
á örorku. Það er aðferðafræðilegur annmarki á
svona fylgnirannsóknum sem gerir að verkum að
varlega verður að fara í að túlka fylgni eða tengsl
breyta sem orsakasamband.
í öðru lagi þarf að skýra hvers vegna sambandið
er sterkara í uppsveiflunni í atvinnuleysinu en
niðursveiflunni, sem og hvers vegna algeng-
ara varð á seinni hluta tímabilsins að um árs töf
yrði á aukningu nýskráningar öryrkja í kjölfar
aukins atvinnuleysis. I þessu sambandi þarf að
huga að mikilvægi þess að nýr örorkumatsstað-
all var tekinn í notkun seinni hluta árs 1999 (10,
11). Frá og með árinu 2000 er hærra örorkustig-
inu nær eingöngu úthlutað á grundvelli hans.
Fjöldi nýskráðra öryrkja jókst þó ekki að marki
fyrr en frá og með árinu 2003 hjá báðum kynjum.
Ekki var þannig um beina aukningu á nýskrán-
ingum öryrkja að ræða fyrstu þrjú árin sem nýi
örorkumatsstaðallinn var notaður. Hins vegar má
spyrja hvort nýi staðallinn hafi orðið til þess að
aftra því að nýskráning öryrkja færi neðar en varð
samhliða minnkun atvinnuleysis á tímabilinu
1998 til 2002. Nýskráning öryrkja á þeim tíma
virðist þó ekki vera markvert minni en var fyrir
upphaflega aukningu atvinnuleysis frá 1992. Ekki
er hægt að útiloka með öllu einhver slík áhrif nýja
örorkumatsstaðalsins í þessa veru, en þau virðast
varla geta verið mikil.
Á hinn bóginn má spyrja hvort nýi örorkumats-
staðallinn gæti hafa átt þátt í því að gera mögulega
meiri aukningu á fjölda nýrra öryrkja samhliða
auknu atvinnuleysi, eins og varð frá og með
2002. Nýskráning öryrkja fór þá í hærri hæðir en
almennt hafði verið í fyrri atvinnuleysissveifl-
unni. Þetta er ekki hægt að útiloka. En sömuleiðis
gæti nýi staðallinn átt þátt í því að um árs töf varð
algengari í nýskráningum öryrkja í kjölfar aukins
atvinnuleysis. Ef nýi örorkumatsstaðallinn gerði
meiri aukningu á fjölda nýrra öryrkja mögulega,
þá gæti einnig verið að hann hafi tengst því að
lengri tíma hafi tekið fyrir fólk með hamlanir að fá
rétt til örorkubóta.
Enn annar þáttur gæti hér skipt máli. Þegar
sjúkdómsgreiningar nýrra öryrkja á tímabilinu
2002 til 2006 eru kannaðar kemur í ljós að þar er
um að ræða verulega aukinn hlut fólks með geð-
ræna kvilla og andlegar hamlanir miðað við það
sem áður hafði verið (25). Spurning er þá hvort
nýi örorkumatsstaðallinn hafi gert það auðveldara
fyrir fólk í slíkum aðstæðum að fá örorkumat eða
á hirm bóginn hvort auknar kröfur og samkeppni
á vinnumarkaði hafi sérstaklega þrengt að fólki
í þessum hópi, umfram það sem áður hafi verið.
Reynslan af fjölgun öryrkja á Vesturlöndum eftir
1980 var almennt sú að fólk með geðræna kvilla
var vaxandi hluti hinna nýskráðu öryrkja (24, 26).
Var það gjaman tengt viðhorfsbreytingum, aukn-
um skilningi á eðli þessara sjúkdóma, bættum
meðferðarúrræðum og réttindabaráttu aðstand-
enda og frjálsra félagasamtaka. Slíkra áhrifa hefur
gætt á Islandi á tímabilinu frá aldamótunum síð-
ustu.
Líklegast er að allir ofangreindir þættir hafi
gegnt einhverju hlutverki í þeirri framvindu á
nýskráningu öryrkja sem varð á íslandi á síðustu
10 til 15 árum. Þar er um að ræða samspil nokk-
urra skýringarþátta frekar en að einhver einn skýri
allt í þróuninni. Aukið atvinnuleysi virðist hafa
nokkur áhrif á heildarfjölda öryrkja, með því að
auka líkur á að fleiri leiti inn í örorkulífeyriskerfið,
bæði vegna þrengri kosta á vinnumarkaði fyrir
fólk sem býr við einhverjar líkamlegar eða andleg-
ar hamlanir og vegna neikvæðra sjálfstæðra áhrifa
atvinnuleysis á heilsufar.
Það svæðisbundna frávik frá almenna sam-
bandinu sem fannst á landinu öllu og kom fram
í minni fækkun öryrkja samhliða minnkandi
atvinnuleysi 2004-2006 gæti skýrst af ólíkum
starfsháttum starfsfólks í heilbrigðisþjónustu og
stjómsýslu á viðkomandi stöðum. Ekki virðast
augljós bein tengsl þessa fráviks, sem þó er ekki
mikið, við mismunandi búferlaflutningareynslu
eða aðra augljósa lýðfræðilega þætti.
Það samspil atvinnuleysis og heilsufars sem
hér hefur verið lýst kallar á umbætur í íslenska
velferðarkerfinu, með samþættingu heilsugæslu,
starfsendurhæfingar og vinnumarkaðsúrræða,
LÆKNAblaðið 2008/94 1