Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2001, Page 22

Ástráður Eysteinsson
okkar, eins og sögumaður gerir í skáldsögu, þótt þetta gerist í ólíku tákn-
kerfi. Þeir vilja þ\ í nota hugtakið myndsögumaður um þessa miðlun og
tek ég undir þá afstöðu þeirra.14 Mjmdsögumaðurinn er sú tæknilega
miðlun sem notast er við til að koma efiú verksins til áhorfanda. Kvik-
myndavéhn sjálf, beiting hennar og sjónarhom, er lykilatriði, en ekki má
heldur vanmeta hverskonar hljóðræna miðlun. Það er myndsögumaður-
inn sem gerir okkur kleift að sjá og heyra vissa hluti en hann takmarkar
Hka sýn okkar og skynjtm. Eins og Chatman bendir á geta mvmdsögu-
menn búið yfir ýmsum einkennum, rétt eins og sögumenn í textmn; þeir
geta m.a.s. verið óáreiðanlegir, þótt því sé fremur sjaldan beitt (með þ\ í
að sýna eitthvað sem ekki gerðist í raun og „ljúga“ þamúg að áhorfand-
anum, a.m.k. tímabundið).
Þegar Umbi er þýddur úr bók í kvikmynd hefur verið ákveðið að end-
urskapa sögumannshlutverk hans með því að tengja myndsögumanninn
við Umba. Þótt þetta sé gert þannig að margt sem við sjáum virðist séð
með augum Umba, þýðir þetta ekki beinlínis að hann og mjmdsögumað-
urinn renni saman, því raunar er Umbi sjálfur mjög oft „í mynd“, enda
er hann augljóslega aðalpersóna kvikmyndarinnar. Staða hans er miklu
meira flöktandi í skáldsögunni, þ\h að Laxness gerir ýmislegt til að draga
úr vægi hans sem sögumanns í hefðbundnum skilningi.13 Sú aðferð sem
beitt er í kvikmyndinni er hins vegar hliðstæð þ\ í þegar þriðju-persónu-
sögumaður í skáldsögu hefur einvörðungu „aðgang“ að hugsunum ehm-
ar persónu (svokallaðrar ,,vitundarmiðju“). Myndsögumaðurimi í kvik-
myndinni Kiistuihald undir Jökli (sé htið ffamhjá áðurnefndum fundi
trúarleiðtoga í Dómkirkjunni) er líkt og festur í taug sein hggur frá
söguhetjunni. Hann kemst í vissa fjarlægð frá söguhetjunni - þetta sést
strax í upphafi þegar hann er svolítið á undan rntunni sem Umbi situr í,
en radíusinn er takmarkaður. Ahorfandinn áttar sig fljódega á því að
þetta er raunsæislögmál myndarinnar og þannig verður til amtar hring-
ur í verkinu, hringur sem markast af svigrúmi myndsögumannsins kring-
um persónu Umba.
Þessi aðferð gefur myndinni samfellda veruleikasýn, en veldur því jafn-
14 Chatman nefnir hann „cinematic narrator" en Lothe „film narrator“. Sjá Seymour
Chatman: Coming to Tervts. The Rhetoric or Nairative in Fiction and Film, Ithaca og
London: Cornell University Press 1990, s. 124 o.áfr. og Jakob Lothe: Narratme in
Fiction and Film (sbr. nmgr. 4), s. 27-31.
15 Sbr. hinar kunnu efasemdir Laxness um „Plús-Ex“ í sögum. Sjá umfjöllun mína í áð-
urnefndri grein, „I fuglabjargi skáldsögunnar" (sbr. nmgr. 10), s. 247-248.
20