Tímarit Máls og menningar - 01.12.1952, Side 13

GUNNAR BENEDIKTSSON
219
aðs unglings, sem skildi ekki, að hið eina og sanna réttlæti er fólgið í
frelsi hinnar drottnandi stéttar til þess að hafa almúgann að ginningar-
fífli sínu. Stefnuskrá Gunnars er því alls ekki neitt sérstakt fyrirbæri
og allra sízt á árunum fyrir heimsstyrjöldina fyrri, því að þá lifði borg-
arastéttin í sælli fávizku um það, sem í vændum var. Þá gerðu helztu
fulltrúar hennar þær kröfur til sjálfra sín og samtíðar sinnar að upp-
ræta hleypidóma, en boða umburðarlyndi og lýðmenntun. íslendingar
voru fátæk þjóð og höfðu háð harða sjálfstæðisbaráttu, og oftast stað-
ið sameinaðir í henni bæði yfirmenn og undirgefnir, af því að baráttan
fyrir landsréttindum var um leið hagsmunabarátta allra stétta í land-
inu. Á yfirborðinu virtist ríkja dásamlegt sakleysisástand í íslenzku
þjóðlífi og forráðamenn þjóðarinnar voru flestir málsvarar frjálslyndis
og réttlætis á öllum sviðum. Þá á auðvaldið ekki marga talsmenn hér
á landi. Ágúst H. Bjarnason reisir því níðstöng í riti sínu, Yfirlit yfir
sögu mannsandans, Karl Finnbogason í landafræðinni, sem börnum og
unglingum var kennd, og Guðmundur Finnbogason berst fyrir mennt-
un alþýðunnar. Þá virðist kirkjan meira að segja hafa verið í lifandi
snertingu við fólkið og þrár þess, því að Gunnar Benediktsson segir á
einum stað: „Það er margt, sem til þess bendir, að aldrei í allri sögu
mannkynsins hafi nokkurt ríkisverndað trúarbragðafélag staðið í jafn-
innilegu sambandi við dýpstu menningarhræringar þjóðarinnar og bar-
izt fyrir þeim af jafnfölskvalausri einlægni og þjóðkirkja íslands á
tveimur fyrstu tugum þessarar aldar,“ og Gunnar gekk í þjónustu þessa
heimsins undurs. En mannlífið stendur ekki í stað. Þriðji áratugurinn
rann upp með kreppum og góðærum, hagsmunaárekstrum og stétta-
baráttu. Á styrjaldarárunum hafði fyrsta verulega auðstéttin myndazt
á íslandi, og hún krafðist þess, að guð væri í sínum hópi og leikir og
lærðir lofuðu sig og vegsömuðu. Þegar svo var komið, skarst lderkur-
inn í Saurbæ úr leik. Hann gekk í þjónustu kirkjunnar til þess að sið-
bæta fólkið og lina þjáningar þess með fortölum og fyrirbænum, en
kemst að raun um, að lýðurinn hefur ekkert slæman mann að geyma,
sem þarfnast endurbóta, heldur þjóðfélagsbyggingin. Hún er andlega
heilsuspillandi og þarfnast sömu aðgerða og leiguhjallur í fátækra-
hverfi. Hann kemst einfaldlega að þeirri staðreynd, „að það skipulags-
form, sem átti við framleiðsluhætti 18. aldar og barizt var fyrir að
koma í framkvæmd á 19. öld, hlýtur nú með öllu að vera úrelt, jafnvel