Tímarit Máls og menningar - 01.03.1954, Blaðsíða 111

UMSAGNIR UM BÆKUR
101
ískri krítik eða draga upp aðra mynd af
söguöldinni en þá, sem þeir hafa drukk-
ið í sig með móðurmjólkinni. Á síðustu
áratugum 19. aldar og á 20. öld hafa þó
sagnfræðingar yfirleitt leitazt við að
skapa sér aðra mynd og raunsærri af
söguöldinni. Þá er fyrir alvöru farið að
reyna að finna samhengi í sögu þjóð-
veldistímans, gera sér mynd af þróun
atvinnuhátta og þjóðfélagsskipunar.
Mikið hefur áunnizt á þessu sviði, en
mörg vandamál eru enn óleyst og verða
sennilega sumar gátumar aldrei ráðnar
með öruggri vissu. Samfara þessum
rannsóknum hefur hin rómantíska skoð-
un 19. aldar orðið að víkja, menn sjá
ekki lengur tímabilið í rósrauðum hill-
ingum, heldur í gráfölva hversdagsleik-
ans. Ef til vill hafa sumir gengið of
langt í hina áttina og ekki viljað koma
auga á neitt annað en skuggahliðarnar.
Það ber að telja til stórlíðinda í ís-
lenzkri sagnfræði, er ungur sagnfræðing-
ur, Bjöm Þorsteinsson, ræðst í að rita
heildarsögu þessa tímabils. Viðfangs-
efnið er geysivandasamt, úr umfangs-
miklum heimildum er að vinna, og skoð-
anir fyrri sagnfræðinga stangast oft í
ýmsum meginatriðum. En Björn gengur
að verkinu með elju og vinnugleði og fer
sínar eigin leiðir, þegar því er að skipta.
Einn höfuðkostur þessa rits er það,
að höfundurinn lítur ekki á sögu ís-
lands sem eitthvað alveg sérstakt, slitið
úr tengslum við hina almennu þróun í
Evrópu, en slíkt hefur viljað brenna
mjög svo við hjá ýmsum hinna fyrri
sagnfræðinga. Saga íslendinga verður
hvorki á þessu tímabili né endranær skil-
in nema með sífelldri hliðsjón af þróun-
inni úti í hinum stóra heimi. Hitt er svo
annað mál, að ýmislegt í atvinnuháttum,
stjómarfari og menningu þróaðist á sér-
kennilegan hátt úti á íslandi. Það er i
samræmi við þessi vinnubrögð Björns,
að hann lætur rit sitt ekki hefjast með
upphafi íslandsbyggðar, heldur fjallar
um það bil fjórðungur ritsins um sögu
Evrópuþjóðanna og þá einkum germ-
anska stofnsins áður en ísland fannst.
Bókin hefst meira að segja á myndun
sjálfrar jarðarkúlunnar. Margt er fróð-
legt í þessum köflum, ekki sízt að því er
snertir forsögu Norðurlandaþjóðanna og
þá einkum Norðmanna, en höfundur
leggur á það mikla áherzlu, eins og auð-
vitað er rétt, að saga íslendinga á þjóð-
veldistímanum verði alls ekki skilin án
þess að hafa í huga allar þjóðfélagsað-
stæður í Noregi, er landnámsmenn tóku
sig þaðan upp. Þeir komu úr landi ætt-
arríkja, þar sem höfðingjavald og trúar-
brögð voru samvafin á óteljandi vegu, en
víkingaöldin hafði þó komið af stað losi
á þessu sviði að minnsta kosti í sumum
hlutum Noregs. En dvöl hinna fyrstu
kynslóða í nýju landi með ólíkum að-
stæðum hlaut þó að valda miklum breyt-
ingum, og hið nýja blandaðist hinu
gamla á marga vegu. Hann rekur síðan
siðaskiptin, er íslendingar tóku kristni
og upphaf siðmenningar, ritlistar og ým-
issa alþjóðlegra menningarstrauma, sem
sigla í kjölfar kristninnar. Skoðanir
Bjöms á áhrifum kirkjunnar á þróun
höfðingjavalds á íslandi er eitt hið ný-
stárlegasta í ritinu, en hann leggur á það
megináherzlu, að kirkjustaðimir og þær
margvíslegu tekjur er þeim fylgdu, hafi
orðið helzta undirstaða höfðingjavalds-
ins og átt meginþátt í þeirri stórfelldu
röskun, sem varð á allri valdaafstöðu í
landinu á 12. og 13. öld. Ýmsar höfð-
ingjaættanna nota kirkjuauðinn í sína
þágu og hef jast með því til auðs og vegs
langt umfram aðrar. Það er ekki fyrr en