Tímarit Máls og menningar - 01.02.1960, Blaðsíða 66

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
Árið 1871 sigldi Matthías Jochums-
son til Kaupmannahafnar í annað
sinn, í sárum persónulegum hörmum
eftir lát konu sinnar. Hann komst þar
á norrænt kirkjuþing, sem háð var í
höfuðstað Danmerkur, en presturinn
í Móum er lítt hrifinn af því, sem þar
fer fram, honum finnst rökræðurnar
og viðfangsefnin barnaleg úr hófi
fram. I hréfi til Magnúsar Eiríksson-
ar guðfræðings kemst hann svo að
orði nokkrum árum síðar, 29. júlí
1878: „Ávallt stendur mér fyrir minni
D. 4de Nordiske. Drottinn minn dýri,
dragðu mig upp úr mýri! Allt það
þing var ógurlegur galimatthías og
það á þessari öld.“ En um sama leyti
mátti hann merkja vængjatak þessar-
ar aldar. Hinn 3. nóvember 1871 hóf
ungur danskur bókmenntafræðingur
fyrirlestra við háskólann í Kaup-
mannahöfn um Meginstrauma í bók-
menntum Evrópu. Það var Georg
Brandes. Matthías kemst svo að orði
í Söguköflum af sjálfum mér: „Eg,
sem þetta rita, sá þá fyrst Brandes og
stóð inniklemmdur við kné hans.“
Hann „kom eins og geisli í grafar-
húm kalt“, Georg Brandes, er liann
hóf boðskap sinn um Norðurlönd.
Fram á áttunda tug síðustu aldar var
einhver dauðans útkjálkabragur á
bókmenntum Norðurlanda og and-
legri skaphöfn, og raunar ekki furða,
því að Norðurlönd höfðu til þessa lítt
kennt hinna miklu félagslegu átaka,
er runnu í kjölfar borgaralegrar þjóð-
félagsþróunar. Borgarastétt Norður-
landa var enn í mótum smávaxinna
tilveruhátta í atvinnulegum sem
stjórnmálalegum efnum. Andleg við-
fangsefni runnu öll fram í trúarleg-
um farvegi, heimspekileg vandamál
birtust öll í trúrænu gerfi. Brandes
boðaði þessu staðnaða þjóðfélagi
fagnaðarerindi efans og frjálsrar
hugsunar, heimtaði rökræður um öll
mannleg vandamál, taldi engin vé
mannlegs lífs svo heilög, að ekki
mætti kanna þau og meta með rök-
hyggju og gagnrýni. Þá var liringd
inn ný öld á Norðurlöndum.
Áður en Matthías Jochumsson sett-
ist við fótskör hins unga meistara í
Kaupmannahöfn 1871—72, var hann
þegar tekinn að gerast afhuga kirkju.
legum rétttrúnaði. Hann segir í bréfi
til Steingríms Thorsteinssonar, 11.
júlí 1868: „Þessi blessaða synodus er
hryggilegt afskræmi, verri en skuggi
. . . að minnsta kosti er eg æði frjáls-
lyndur ( en ekki óvandlátur) í trúar
og hugsunarefnum. Trúarfrelsi er nú
að verða „Lösen“ okkar flestra. Það
er sárgrætileg hérvilla úr Alþingi að
neita trúarfrelsi, þ. e. að lofa þjóð-
inni aðgjörðalaust að sofna í hennar
helv. móki.“ (Bréf, bls. 58.) Það má
marka það af mörgu, að séra Matthías
hefur verið hrifinn af Brandes os:
boðskap hans, þótt aldrei yrði hann
„Brandesarsinni" í sögulegri merk-
ingu. Matthías minnist Brandesar í
bók sinni Frá Danm'órku, sem hann
56