Tímarit Máls og menningar - 01.05.1961, Síða 3

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR ■ 22. ÁRG. • MAÍ 1961 • 2. HEFTI
FIMMTÁN ÁRA STRÍÐ GEGN ÞJÓÐERNI
OG LÝÐRÆÐI
TT'immtán ár verða liðin í haust síðan Alþingi samþykkti með 32 atkvæðum gegn 19, eftir
-I- að tillaga um þjóðaratkvæði hafði verið felld með 27 gegn 24 atkvæðum, að láta er-
lendri ríkisstjórn í té sérstök réttindi á íslenzkri grund og afhenda íslenzka lögsögu yfir
hluta af landinu. Þetta gerðist í það mund sem vér áttum samkvæmt „herverndarsamn-
ingnum“ frá 1941 og loforðum Bandaríkjastjórnar að vera búnir að endurheimta öll yfir-
ráð yfir landi voru.
Þessir atburðir 1946, og forleikur þeirra 1945, eru aðeins upphafið að ljótri sögu; aðrir
samningar og lagagerðir og lögleysur fóru á eftir, sem út af fyrir sig og hver í sínu lagi
voru enn hættulegri íslenzku fullveldi en samningurinn frá 1946: Innganga í Atlantshafs-
bandalagið 1949, ódulbúið nýtt hernám fyrir réttum tíu árum; og nú síðast hefur bætzt við
samkomulagið við Breta um landhelgina.
En tvímælalaust má telja, — enda þótt oss finnist nú í dag að afdrifaríkari atburðir
hafi orðið 1949 og 1951 heldur en 1946, — að árið 1946 sé hið mikla örlagaár í sögu síð-
ustu tuttugu ára. Þá var það að manndómur íslenzkrar borgarastéttar brast um þvert og
leiddi með sér í niðurlæginguna, eins og vani er, þá stjórnmálamenn sem háðastir eru mið-
sóknarafli hins borgaralega valds. Þau fullveldisafsöl sem síðan hafa farið fram eru ekki
nema rökrétt og nærri óhjákvæmileg afleiðing uppgjafarinnar 1946; og þegar þar að kem-
ur að unnt verður að skýra á gagngerðari hátt en nú eru tök á bæði þær ytri forsendur og
innri hvatir sem hafa knúið borgaralega forustumenn áfram til sífellt meiri eftirlátssemi
við erlent vald, svo og hinar fáránlegu aðferðir þeirra í þessum málum, þá verður nauðsyn-
legt að veita sérstaka athygli upphafsþætti þessa ferils. Á árunum 1945-—1946 eru sem sé
undanhaldsviðbrögð fyrirmannanna ekki enn orðin ósjálfráð og ógagnsæ, og taugakerfi
borgarastéttarinnar býr þá enn yfir svolitlum lærdómsríkum mótþróa sem sviptir hér og
hvar hulunni innan frá af raunverulegu eðli atburðanna.
En þó gögn þessa máls séu ekki enn fyrir hendi nema að litlu leyti, og margt sé á huldu
um undirræturnar, þá er nóg efni til í spumingar sem era þess eðlis, að þó ekki sé gert
annað en bera þær fram geta þær varpað ljósi á söguna sem gerzt hefur og er að gerast.
Eina af þessum spumingum, sem vert er að setja fram og velta fyrir sér þó þeim verði
varla svarað á óyggjandi hátt, mætti orða eitthvað á þessa leið:
Er hægt að neita því að einhverjir af oddvitum borgarastéttarinnar hafi gert það þvert
um geð sér að samþykkja uppgjöfina 1946? — og ef svo var, hvaða hvatir, hvaða nauðsyn,
hvaða nauðung knúði þá til þess?
Það er auðvitað alkunna að nokkur hluti íslenzku borgarastéttarinnar var tilbúinn að
81 6