Tímarit Máls og menningar - 01.12.1971, Qupperneq 101

Skemmtilegt er myrkrið
hans um mannlegt mál sem lærisveinar hans betrumbættu á ýmsa lund.9 Eru
þá ótaldar þær óráðnu rúnir vísindalegrar hugsunar sem Tilraun um manninn
fjallar einkum um, þar á meðal vandi vélhyggjunnar og vandi greiningar
vitundarlífsins. En um þessar rúnir fjallaði Descartes, án þess þó að ráða
þær, af meiri skarpskyggni en nokkur fyrirrennari hans í hugmyndasögunni,
nema ef vera skyldi Platón.
Enn hef ég ekki rakið og hrakið dæmi þess handbókafróðleiks sem Jóhann
Páll virðist setja allt traust sitt á, dæmi á borð við það að Wittgenstein hafi
kennt í Tractatus logico-philosophicus að „öll reynsla væri samansett af ein-
földum, aðgreinanlegum frumstaðreyndum“ (JPÁ 174): svo vill til að þetta
er alkunn firra sem því miður má lesa í Hvem tœnkte hvad10 og sambærileg-
um bókum þótt fræðimenn hafi haft sig alla við um langt skeið að leiðrétta
svo hrapallegan misskilning.11 En áður en ég fjalla nánar um þvílíkt dæmi
er rétt ég geti þess að sögulegu sjónarmiði kvers míns (ef hafa má svo hátíð-
legt orð um jafn hversdagslegan hlut) var beinlínis og af ráðnum hug stefnt
gegn slíkum fróðleik. Hafði ég þá einkum eina handbók í huga, Heimspeki-
sögu Vesturlanda eftir Bertrand Russell, sem mun vera víðlesnust allra slíkra
bóka.* En hún er flestum þeirra lík að því leyti að frásögn hennar getur ekki
heitið annað en stórlega villandi, til dæmis fyrir þá sök að þar er gerður
greinarmunur heimspeki og vísinda sem á sér enga stoð í hinum sögulegu
heimildum.
Nú mega menn ekki skilja mig svo að ég vilji kenna fáfræði Russells og
annarra höfunda handhóka um hina villandi mynd sem þeir bregða upp í
bókum sínum. í flestum tilvikum er um einhæft efnisval að ræða sem helg-
ast af þeim greinarmun sem gera má á þeim viðfangsefnum gamalla höfunda
er njóta fyllstu virðingar enn í dag og hinum sem úrelt eru af einhverjum
ástæðum: í alþýðlegri handbók er eðlilegt að hinum fyrrnefndu sé gert mun
hærra undir höfði en hinum síðarnefndu og þá á kostnað þess að um góða
og gilda söguritun geti verið að ræða. Raunar gengur Russell enn lengra en
flestir aðrir í þessu tilliti: segja má að hann reki þær ráðgátur fyrri hugsuða
einar í sögu sinni sem hann hefur sjálfur látið í ljósi frumlegar skoðanir á í
ritum sínum. Til dæmis verður orsakalögmálið í ljósi svonefndrar aðleiðslu-
gátu að höfuðviðfangsefni Humes í sögu Russells, enda fjallaði Russell sjálf-
ur um þessa gátu af mikilli ástríðu um nokkurt skeið auk þess sem ýmsir læri-
* Ég iðrast þess nú að hafa ekki getið þessa tilgangs míns sérstaklega, heldur látið
almenn orð nægja um algengan vanskilning á sögu heimspekinnar (ÞG 22—23). En ég
fæ ekki séð að þessi yfirsjón mín afsaki Jóhann Pál fremur en margar aðrar.
291