Tímarit Máls og menningar - 01.07.1976, Blaðsíða 107

innar tegundar meðal annarra lífvera
eða sjálfs sín vitandi einstaklingur,
gæddur frjálsri vitund, er greinir mig
frá þeim margbrotna hlutveruleika, sem
virðist umlykja mig? En hvað er hlut-
veruleiki? Er skynjun mín fyllilega
vitnisbær um það? Hversu oft hefi ég
ekki staðið hana að skynvillum eða lát-
ið ímyndun mína eða fordóma annarra
hlaupa með mig í gönur? Hvar er að
finna traustan grundvöll þekkingarinn-
ar?
Slíkar spurningar geta vaknað í vit-
und hvers fullgreinds manns, en jafn-
framt eru þær uppsprettulindir heim-
spekinnar. Einmitt hún leitast við að
skýra afstöðuna milli mannlegrar vit-
undar og hinnar skynjanlegu tilveru.
Um leið og leitað er til hennar, rýmkast
sjónarsviðið ómælanlega. Fyrir hartnær
24 öldum braut Platon heilann um
sömu ráðgátuna: hvað er veruleiki?
Eins og vísindi síðari alda hafa leikið
svo oft, snýr hann hversdagsreynslunni
við. Hinn hugsæilegi heimur, hugsjón-
irnar, hin óhagganlegu hugtök, það er
raunveruleikinn, en hlutirnir, sem við
kynnumst fyrir meðalgöngu skynfær-
anna er „heimur hverfulla mynda' (sbr.
bls. 18).
Raunsærri könnun hefst á 17. og 18.
öld, þegar Descartes og síðan Kant taka
að rannsaka þekkingargetu mannlegrar
skynsemi og leita öruggs svars við
spurninni: „Hvað get ég vitað með
fullri vissu?" (bls. 23). Með útkomu
höfuðrits Kants, Kritik der reinen Ver-
nunft (Gagnrýni hreinnar skynsemi) og
síðari ritum hans, hefst í alvöru skeið
sjálfsgagnrýnandi heimspeki. Áhrifa
hans gætir síðan hjá hverjum málsmet-
andi heimspekingi innan evrópskrar og
amerískrar menningar. Með honum
hefst það blómaskeið þýzkrar heimspeki,
hugsæisstefnan eða idealisminn, sem
Umsagnir um bœkttr
lýkur með dauða Hegels 1831. (Goethe
dó ári síðar). „En Hegel," segir höfund-
ur okkar, „ætlar heimspeki sinni að
mynda röklegt hugsunarkerfi sem veiti
skilning á öllum þáttum tilverunnar,
hversdagslegri reynslu sem vísindalegri
þekkingu, stjórnmálum sem trúarbrögð-
um, listum sem efnahagsmálum." (bls.
15). Þannig ásannast undirtitill bókar-
innar: Brot úr hugmyndasögu. Þó að
höfundur fari að verulegu leyti eigin
leið, gefur hann gaum þeim sannindum,
sem eldri hugsuðir, bæði íslenzkir og
erlendir, hafa lagt til þeirra mála, sem
hann rökræðir.
Alhliða ágrip af þróunarsögu heim-
spekinnar rúmast vitaskuld ekki á þeim
fáu blaðsíðum, sem höf. hefir til umráða.
Hann setur sér því þau takmörk að leit-
ast einkum við „að gefa örlitla hugmynd
um kenningu þess heimspekings sem
öðrum fremur hefur mótað sögu heim-
spekinnar síðusm 150 árin: Georg Wil-
helm Friedrich Hegel." (bls. 14). Sú
takmörkun er eflaust skynsamleg; ærið
er verkefnið eigi að síður, því að heim-
spekikerfi Hegels er geysilega marg-
brotið, enda er því ætlað, eins og dr.
Páll segir, að sameina og skýra í einu
röklegu hugsunarkerfi allar greinir,
andstæður og þróunaröfl menningarinn-
ar. Hann semur til þess sérstaka rök-
fræði, hina dialektisku, sem veiti betri
tök á því en rökfræði Aristotelesar, sem
Kant notaði og endurbætti, að sundur-
liða viðfangsefnið svo hlífðarlaust til
hinna dýpstu raka, að það framkalli
sjálfkrafa andstæðu sína, sem við sams
konar meðhöndlun sýni sameiginlegan
meginkjarna með hinu fyrra, þótt áður
virtust þær ósættanlegar andstæður, en
eru nú upphafnar og sameinaðar á
æðra skilningsstigi (synthese). Þessi
þrjú hugsunarskref — thesis == frum-
hverfa, antithesis = andhverfa, syn-
201