Tímarit Máls og menningar - 01.09.1978, Page 47

Tibor Déry
Erindi um lífið „hinumegin“
Brot úr fangelsisskáldsögunni „Herra A. G. í X“
Ungverski rithöfundurinn Tibor Déry (1894—1977) mátti muna tímana tvenna
og þrenna þegar hann öldungur leit yfir æviferil sinn og störf. Hann ólst upp í
velgengni og menntandi umhverfi, vildi unna almenningi sama hlutskiptis en rakst
á skorður stétta og hugmyndafræði. Hugleikinn gerðist honum þroskaferill manns
af ættum betri borgara sem finnur sig knúðan til að gerast samherji róttækrar
verkalýðshreyfingar í hálf-fasísku landi. Skáldsaga um þetta var ritskoðurum
Horthy-stjórnarinnar of erfiður biti, og hinn mikli þríleikur Tibors, Ólokin setning,
fékkst ekki gefinn út fyrr en að heimsstyrjöldinni lokinni. Þá fyrst, kominn yfir
fimmtugt, fær Tibor Déry þá viðurkenningu að hann sé alvöru höfundur. Boð-
skapur bókarinnar greiddi fyrir þjóðlegri samstöðu um lýðræðismarkmið, en þetta
þótti linleg kröfugerð nokkrum árum síðar þegar upp voru teknir harðneskjulegir
stjórnarhættir að sovéskri fyrirmynd. Tibor Déry hugðist halda áfram að feta braut
mannúðar og menningar í ritum sínum, en skáldsögunni Svarið fékk hann aldrei
lokið sökum þess að þróun mála í landi hans um og eftir 1950 veitti ekki nema
neikvæð svör við þeirri spurningu um hlutskipti mannsins í þjóðfélaginu sem upp
var borin í þríleiknum 10—20 árum fyrr. Ymis önnur verk samdi hann, bæði fyrr
og síðar, sem hér verður ekki getið. Tibor Déry fagnaði mjög þeim breytingum
á ungversku samfélagi sem þjóðlífsólgan sumarið og haustið 1956 gaf fyrirheit um.
Sovésk íhlutun gerði vonir ungverskra sósíalista að engu í þeirri lotu, en opinská
afstaða Tibors og einurð varð honum til dómsáfellis í réttarhöldum 1957. Var
hann dæmdur til fangelsisvistar fyrir þann sakaráburð að hafa æst til uppreisnar
gegn sósíalískri þjóðfélagsskipan. Tibor Déry var náðaður 1960, og var það eins
og fyrirboði þess frjálslyndis sem nú þykir einkenna ungverskt stjórnarfar í saman-
burði við ýmis önnur lönd Austur-Evrópu. Fjórum árum síðar fékkst gefin út
skáldsaga sem hann hafði samið í fangelsinu, heit ádeila á hvert það stjórnarfar
sem hneppir gagnrýnendur sína í fjötra. Eftir þetta samdi Tibor enn nokkur at-
hyglisverð verk, þeirra á meðal sjálfsævisöguna Enginn dómur, þar sem hann þykir
sérstaklega hreinskilinn og óvæginn, jafnt í eiginn garð sem annarra. Tibor Déry
lifði stranglega eftir þeim reglum sem hann setti sér: „Heiðarlegt verk eftir heiðar-
legan höfund er alltaf játning, opinská eða dulin eftir atvikum, um æviferil hans
sjálfs eða þær óskir sem hann elur með sér.“ I bréfi til rithöfundaþings í Ungverja-
landi árið 1976 leggur hann áherslu á þann rétt höfunda — sem einnig sé skýlaus
skylda — að túlka heiminn eins og hann blasir við hverjum og einum, hvort sem
þeir játa umhverfi sínu eða hafna því. Sjálfur játaði hann meginreglum sósíal-
265