Tímarit Máls og menningar - 01.12.1978, Side 79

Hefð og nýjungar í íslenskum skáldskap á 20. öld
dæmi um þetta nefnir Kári að konungar íslendingasagna voru mennskir
menn eins og þeir Islendingar sem heimsóttu þá, en þeir verða nú ofur-
menni, stöðluð manngerð. Það þarf að ýkja til að ná áhrifum, fólk er búið
að missa sambandið.
Sagnadansar urðu aldrei verulega rótfastir á íslandi vegna þess að um
sama leyti og við hlið þeirra komu rímurnar upp, sem virtust uppfylla bet-
ur þarfir þjóðarinnar.
Rímurnar entust vel, þær voru vinsælasta skáldskapargrein meðal þjóðar-
innar í sex hundruð ár. En þessi sigurganga hefur sína dökku hlið, segir
Kári, því hún þýðir að menningin var stöðnuð. Með tímanum færðust rím-
urnar fjær dönsum og nær dróttkvæðum, lögðu sífellt meiri áherslu á
formið. Eftir því sem eymdin varð meiri á hinum myrku öldum því dýrar
voru rímurnar kveðnar. „Því rýrari verður í aski / því dýrari háttur á
tungu...,“ segir Jóhannes úr Kötlum löngu síðar.
Kári rekur áhrif siðskipta á íslenskar bókmenntir, og þótt hann dragi
ekki úr illum áhrifum kirkjunnar á mannlíf í landinu telur hann að með
lúthersku hafi borist þau erlendu áhrif sem nægðu til að gera 17. öldina
að ríkulegri bókmenntaöld en verið hafði hér síðan á 13. öld, enda voru
nú líka róstur í landi, galdrabrennur, verslunarhöft, harðæri, kynlífskúgun
móralskra meistara.
I ljóðagerðinni varð sú breyting að skáld hugðu meira að innhaldi en
formi, þau fóru að horfa meira inn á við og yrkja meira um tilfinningar
sínar en verið hafði, sem afmr á rætur í eðlismun á lútherskri og kaþólskri
trú. I kaþólskri trú gátu menn keypt sér syndaaflausn, en lútherstrúarmenn
öðlast eilífa frelsun fyrir fagrar hugsanir, trú og iðrun. Þeir urðu þess vegna
að skoða sitt sálarlíf. Frægast dæmi um slíkt eintal sálarinnar í íslenskum
17. aldar skáldskap eru Passíusálmar Hallgríms Péturssonar: Upp, upp
mín sál og allt mitt geð...
Til hliðar við lútherskan sálmakveðskap og hans innhverfu sjálfsskoðun
blómstruðu rímurnar síflóknari í formi og innihaldslausari, sömu bardög-
unum lýst á sískrautlegri hátt. En til hliðar við þær, til vinstri við þær,
eins og Kári kýs að segja, spruttu upp greinar eins og öfugmælavísur sem
nokkurs konar samsvörun við þjóðsögurnar og endurspegla oft eins og þær
ástandið í landsmálum. Það má líta á öfugmælavísurnar sem meinlaus
gamanmál, en Kári vill líta á þær sem dulbúna gagnrýni á landsmálin.
Tækni þeirra hefur verið notuð af kúguðum þjóðum hvarvetna til að koma
skoðunum á framfæri án þess að hljóta brigsl fyrir. Þegar búið er að gera
409