Tímarit Máls og menningar - 01.12.1978, Síða 105

Að eiga hvörgi heima
hana með þeim mun harmþrungnari tóni sem það er sannfærðara um
heimilisleysi höfundarins í veraldlegum og heimspekilegum skilningi.
Allur mikill skáldskapur er dularfullur, enda að hálfu leyti sköpunarverk
þess sem við honum tekur. Máske er kveðskapur einmitt bestur þegar hann
lyftir áþreifanlegum ellegar kvunndagslegum hlutum eða orðtökum í æðra
samhengi með svo einföldum aðferðum að engu er líkara en móttakandinn
hafi gert þetta sjálfur án þess að vilja.
Segir nú frá því nánar.
Fyrir allmörgum árum var ég að kanna gömul skjöl um málaferli norð-
urí Húnavatnssýslu. Eg var með hugann víðsfjarri þessari gamalkunnu vísu
Kristjáns. Þetta voru réttarskjöl, hundnákvæm að þeirra tíma sið. Kom þar
fyrir réttinn Helgi nokkur Guðmundsson, heimilisfastur að Bálkastöðum í
Hrútafirði. Aðspurður um orsök til þess að hann gisti tiltekna nótt á Lækja-
móti svarar hann:
— Ég fór að biðja að lofa mér að vera. Dagur var kominn að kvöldi
en ég átti hvörgi heima.
Nú datt mér að vonum í hug vísan Kristjáns. Einnig hann var norð-
lenskur nítjándualdarmaður. Orðtækið — að eiga hvörgi heima — hlýtur
að merkja það sama í munni þeirra beggja og væntanlega er þeim það
báðum jafn tamt og tiltækt.
Og það fyrsta sem blasir við er einmitt þetta: merkingin getur ekki
hafa verið sú sama og við í dag leggjum í orðtakið. Fráleitt má telja að
vinnumaður léti sér slíkt um munn fara augliti til auglitis við Yfirvaldið
þar sem lögin þá bönnuðu mönnum að „eiga hvergi heima“ nema þeir
keyptu sér lausamennskubréf. Enda er heimilisfesta Helga bókuð í upphafi
réttarhaldsins: að Bálkastöðum.
Orðtak þetta hefur því merkt eitthvað annað í munni nítjándualdar-
manns. Eitthvað í þá veru að maður næði ekki háttum neinstaðar þar sem
vís væri næturstaður. Það hefur heyrst í hægfara lestarferðum eða þegar
menn fóru fótgangandi, máske á milli landshluta. Munntamt orðtæki með
alveg ákveðinni og áþreifanlegri merkingu.
Nú var það sem Iokahendingin í vísunni hans Kristjáns hrundi niðrá
flatneskjuna fyrir mér. Myndin af örvona heimilisleysingja, einmana til-
finningamanni sem enginn vill hýsa, eiginlega Ijósmyndin sem til er af
skáldinu frá seinustu dögum þess undir húsvegg með flösku og staup, þessi
mynd var ekki lengur í vísunni. Eftir stóð mynd af kvunndagslegu ferða-
lagi yfir hálendið og botninn í þessari margsungnu og útgrátnu vísu ekki
435