Tímarit Máls og menningar - 01.10.1979, Blaðsíða 93

T'ímarit Máls og menningar
H. L. tók máli Sovétríkjanna á fjórða áratugnum og síðar, það er rétt. Og
hann var áhrifaríkur í þeirri málsvörn. En slík vörn fyrir Sovétríkin var ekki
einkamál stalínista. Misjafnlega sterk blanda af réttlætingu Sovétríkjanna og
hrifningu var ótrúlega algengur drykkur í pólitísku menningarsamkvæmi Evr-
ópu. Þarna kom margt saman: menningarþreyta frjálslyndra manna, áhugi á
einhverju nýju og óvenjulegu og annarlegu (svipaður þeim áhuga á Kína sem
fyrir skemmsm var í tísku), vonir um sósíalisma og síðast en ekki síst: þörf
fyrir öflugan bandamann gegn Hitler. Þetta voru forsendur sem hlutu að trufla
raunverulegan skilning á því sem fram fór í Sovétríkjunum. Miklu fremur en
trú á „rígskorðaðar heimspekigreinar“.
En þá bætir Vésteinn því við sem sumir menn aðrir hafa minnst á: Halldór
Laxness vissi betur! Það er að því leyti rétt, að hann hafði komið nær sovésk-
um veruleika en flestir ef ekki allir íslendingar aðrir í þann tíma. En þótt
sú vitneskja hlyti að hafa í för með sér ákveðna fyrirvara á hinum opinberu
sovésku útskýringum á atburðum, þá dugði hún skammt samt sem áður. Ef
menn reyna að leggja á sig að skilja þá skáldatíma sem hér um ræðir, og gleyma
þá þeirri vitneskju sem síðar varð aðgengileg, þá ber að leggja sérstaka áherslu
á djöfullega snilli Stalíns sem leikskálds og leikstjóra. í leikriti hans var drjúgur
hluti forystuliðs rússnesku byltingarinnar látinn játa á sig alla þá glæpi sem
verstir voru. Það var erfitt að trúa því að það væri satt, en það var jafnvel enn
erfiðara að koma því heim og saman að leiksýningin væri lýgi og mennirnir
saklausir. Hvorutveggja var svo langt utan við tiltæk reynslusvið. Það dugði
heldur ekki að hlusta bæði á sovéskan áróður annarsvegar og útskýringar Trotskís
í útlegð hinsvegar, reyna að leggja saman og draga frá: þau dæmi gengu heldur
ekki upp. Það tók mjög langan tíma að fá yfirsýn yfir það, hvað réttarhöldin
1936—38 þýddu og af hvaða stærð Gúlagið var. Trotskí vissi það ekki, ekki
Deutscher heldur í frægri æfisögu Stalíns. Ég hefi þekkt Rússa, sem lentu með
einum hætti eða öðrum í kvörninni miklu, en áttu mjög stórar eyður ófylltar
í sínu yfirliti um þennan tíma, enda þótt komið væri fram á sjöunda tug ald-
arinnar.
Ég bið forláts: sumt af þessu amk eiga að vera sjálfsagðir hlutir. En því er
á þessa hluti minnt, að grein Vésteins er undir svipaða lágkúru seld og ýmis-
legt annað sem menn hafa skrifað um vestræna sósíalista og Stalínstímann: þar
er ekki gerð tilraun til að skilja tímabilið, vonir og lífsháska þeirra sem voru
staddir í því miðju. Væri slík viðleitni þó miklu sæmilegri rithöfundi og marx-
vini en að temja sér það auðvelda yfirlæti Besserwissers úr samtímanum, sem
miklu meira en nóg er af.
Árni Bergmann.
„ÁDREPUR“ ERU VETTVANGUR FRJÁLSRA SKOÐANASKIPTA
339