Tímarit Máls og menningar - 01.07.1980, Side 117

Erecht og Berliner Ensemble
hans og barnaskap í viðureign hans við kirkjuna. Leikhús Brechts tókst ævin-
lega á við einhverjar siðferðislegar spurningar og þarna skyldi fordæmd sú
tilhneiging vísindamanna að varpa af sér allri ábyrgð á því hvernig væri farið
með uppgötvanir þeirra. En í elstu gerð leikritsins má hins vegar merkja meiri
samúð með Galilei og það er full ástæða til að líta á það sem persónulegri
játningu höfundar en flest annað sem hann skrifaði á þessum tíma. Hann hafði
þegar þarna var komið sögu skrifað allmörg áróðursleikrit gegn nasismanum og
i leikskrá Galilei-sýningar Berliner Ensemble skrifa austurþýskir fræðimenn að
Brecht hafi í þessu verki beint spjótum sínum á nýjan leik gegn andlegri kúgun
þriðja ríkisins. En þessi skýring getur ekki talist mjög trúverðug. Það er erfitt að
sjá hvers vegna Brecht hefði átt að þurfa að dulbúa slíka ádeilu í búning
seytjándu aldar og að hvaða gagni hún hefði átt að koma þegar ljóst var orðið að
Hitlersþýskaland yrði ekki sigrað nema með vopnavaldi. Þetta voru myrkir
tímar, ekkert virtist geta hamlað framsókn ofbeldisaflanna og lítið annað að gera
fýrir landflótta skáldmenni en bjarga eigin skinni.
En kannski var þó þungbærast fyrir mann með pólitíska sannfæringu Brechts
að horfa upp á það sem átti sér stað í hinu fyrirheitna landi sósíalismans á
þessum árum. Hann vissi sem sé vel hvað var að gerast á bak við tjöldin í
Sovétríkjunum, þó að hann ákvæði að halda vitneskju sinni leyndri. í janúar-
mánuði 1939, skömmu eftir að hann hefur lokið við Galilei, skrifar hann í
vinnubók sína („Arbeitsjournal") þessi orð: „Nú hefur Kolzov verið handtek-
inn í Moskvu, síðasti kunningi minn meðal rússanna þar. Enginn veit hvað hef-
ur orðið um Tretjakov, sem er sagður hafa verið „japanskur njósnari“. Enginn veit
hvað hefúr orðið um Carolu Neher, sem á að hafa gengið erinda trotskíista í
Prag. Reich og Assja Lacis eru hættir að skrifa mér, Gréta fær engin svör frá
kunningjum sínum í Kákasus og Leníngrad. Bela Kun hefur líka verið hand-
tekinn, sá eini sem ég hef hitt af stjórhmálamönnunum. Meyerhold er búinn að
missa leikhúsið sitt, en fær víst að setja á svið óperur. Bókmenntir og listir
virðast fyrir neðan allar hellur, hin pólitíska umræða hreint prump, þetta virðist
vera einhvers konar blóðlaus og útþynntur húmanismi sem embættismennirnir
skipa í nafni verkalýðsstéttarinnar." Þessi orð, sem komu ekki á prent fyrr en
löngu eftir dauða Brechts, sýna vel hversu vonsvikinn hann var. Fólkið sem
hann nefnir þama var flest góðir vinir hans og í röð fremstu listamanna
Sovétríkjanna. Það leit allt á sig sem sanna kommúnista, en neitaði að játast
undir hina stjórnskipuðu fagurfræði og varð því hreinsunum Stalíns að bráð.
Fagurfræðingar flokksins álitu einnig skáldskap Brechts sjálfs bera vitni um
borgaralega úrkynjun og formalisma og allt fram á þennan dag hefur skáld-
239