Tímarit Máls og menningar - 01.07.1980, Síða 120

Tímarit Máls og menningar
grundvöll. I byltingu verkalýðsins eygði hann undankomuleið úr glundroða og
tilgangsleysi borgaralegs þjóðfélags, þar sem samkeppni og gróðasýki eitruðu
mannlegt lif. Sósíalismi Brechts, sem var vægast sagt mjög persónulegt fyrir-
bæri, grundvallaðist þannig öðru fremur á almennri mannúðarstefnu og hatri á
samfélagi þar sem vinátta og tillitssemi voru ekki æðstu siðaboðin. Hann virtist
sannfærður — þó að vissulega hafi hann einnig efast — um að þó að heimurinn
væri illur, gæti maðurinn náð æðri þroska og þess vcgna væri unnt að breyta
veröldinni á betri veg. Hann trúði því að framundan væru voldugar þjóðfé-
lagsbreytingar sem myndu umbylta öllum mannlegum samskiptum, eyða
stéttaátökum, stríði og þjóðernishroka. En gagnstætt ýmsum skoðanabræðrum
sínum gerði Brecht sér grein fyrir því að slgur verkalýðsins væri ekki söguleg
nauðsyn, sem hlyti að eiga sér stað í fyllingu tímans. Þessi sigur hlaut að kosta
langvarandi baráttu gegn öflum ofbeldis og íhaldssemi og gegn þeim varð
leikhúsið og raunar öll listsköpun að fylkja sér. Leikhúskenning Brechts, sem
hefur haft geysileg áhrif á allt leikhúslíf á síðustu áratugum, er tilraun til að
ákvarða og skipuleggja hlutverk leikhússins í þeirri baráttu.
Það er ekki ætlun mín hér að reyna að bregða upp heillegri mynd af verkum,
leikhúsferli og viðhorfum Bertolts Brechts; til þess skortir mig þekkingu og
mér er jafnvel til efs að það sé á færi nokkurs manns. Mig langar aðeins til að
greina í fáum orðum frá hugmyndum hans um leikhús og því hvernig þær
stóðust prófraun veruleikans þegar hann fékk loksins eigið leikhús til umráða.
Leikritun hans og ljóðlist verða hér ekki gerð nein skil, þótt þar kunni að leynast
þeir hlutir sem lengst munu halda nafni hans á lofti. Það verður þó að segjast
eins og er, að varasamt getur verið að slíta leikhússtarf Brechts um of úr
samhengi við skáldverk hans. Sérstaða Brechts í bókmenntum og leikhúsi okkar
tíma er ekki síst fólgin í því að hann var jafnvígur á tjáningarmeðöl sviðsins og
textans og gerði ekki upp á milli þeirra. Hann hóf feril sinn sem leikskáld, lauk
honum sem leikstjóri, en ljóð orti hann frá unga aldri til dauðadags og ef til vill
eru sum ljóða hans það besta sem eftir hann liggur. A.m.k. ríkir mun meira
samkomulag um ágæti hans sem ljóðskálds en um kenningar hans og leikrit,
sem sumir telja ódauðleg snilldarverk, en aðrir halda að muni gleymast fljótlega.
Það er hætt við að hér segi til sín pólitísk afstaða manna, en mat manna á
Brecht hefur lengi viljað taka sterkan lit af stjórnmálaskoðunum þeirra. Það sem
menn hafa þó deilt einna harðast um er sú þýðing sem hin marxísku fræði hafa
haft fyrir skáldskap Brechts. Marxískir fræðimenn hneigjast til að halda því fram
að það hafi verið hugmyndafræði kommúnismans að þakka að Brecht skyldi
verða raunsær og nýskapandi listamaður, en frjálslyndari leikhús- og bók-
242