Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Page 17

FERNANDO PESSOA (1888—1935) fluttist ungur með móður sinni frá Lissabon
til Höfðaborgar í Suður Afríku og gekk þar í skóla, eftir það orti hann einnig á
ensku. Rætur skáldsins í tveimur menningarheimum, hinum enskumælandi og
hinum portúgalska, jók andlega auðlegð og það aðhald sem vitið veitir og reynslan af
því að hafa samanburð, vera ekki alveg í einum heimi. En slík reynsla klýfur
ævinlega, og hugur Pessoa greindist ungur í ólíkar heildir sem áttu þó sameiginlegan
uppruna: sálarlíf og erfðir, það sem honum var gefið í fæðingunni.
Pessoa sneri heim til Lissabon og starfaði þar til æviloka sem skrifstofumaður
verslunar og sá um erlendar bréfaskriftir. Þjáður af tímabundinni geðveiki sem greip
hann fékk hann drykkjuköst eins og kallað er, en í raun notaði hann áfengið til að
breiða yfir raunveruleika sinn: andi hans var óður; æði hans kom frá eðlinu en ekki
frá ofneyslu áfengis. Þegar hann hafði eyðilagt líkama sinn með drykkju fór hann að
huga að framtíð andans, um leið og dauðinn nálgaðist, og safnaði saman Ijóðum
sínum. Meðan hann lifði var fátt gefið út af verkum hans. Við athugun á ljóðverkum
sínum veitti hann því athygli að ljóðin voru eftir ýmsa menn sem bjuggu í sál hans.
Þess vegna flokkaði hann skáldskap sinn í ljóð sem hann hafði ort sjálfur og Ijóð sem
aðrir menn í honum höfðu ort. Þessir innri menn hans voru í senn ólíkir og líkir.
Slíkt viðhorf til Ijóðlistar sama manns var áður óþekkt í ljóðlist heimsins, þótt
fyrirbrigðið sé reyndar á hverju andlegu strái og þar líklega komið að einhverjum
hluta kjarna allrar sköpunar: hið marga er í hinu eina. Raunveruleikinn hlýtur því að
vera einnig óraunverulegur.
Ljóðlist Pessoa er að mestu runnin frá táknrænu stefnunni, sambland af framtíðar-
sýn, innri frumleik skáldsins sjálfs, sannfæringu hans og efa, tengslum við ljóð á
ensku, einkum þó Walt Whitman, hið mannlæga náttúrueðli hans. Hneigðin til
samruna er þó annars eðlis en hjá Whitman, því samruni hjá Pessoa er samruni þess
sem greinist og dreifist. Svipaðs alheimsanda gætir samt hjá báðum, þrár eftir hinu
hulda, óþekkta. Hin kynferðislega nálægð eigin kyns liggur þó hvergi i augum uppi í
ljóðum Pessoa; latneskt hugarfar hefur kannski meiri hæfileika til að fela það í
formheimi en hið engilsaxneska. Astir til sama kyns persónanna í sálarlífi Pessoa eru
dulbúnar og ævinlega vitsmunalegar, andlegar.
Hvarvetna í ljóðunum er yfirskilvitleg tilfinning án þess ljóðin hætti að vera
jarðbundin. Þau eru á flugi í moldarheimi. Skáldið finnur að það sem er í tilfinning-
um þess er æðri hugsun í holdinu. Af þeim sökum er ljóðskáldið aldrei aðeins með
sjálfu sér heldur með heiminum í senn, og utan við sjálft sig þess vegna: í ljóðinu og
æðra heimi undirstöðuveruleika sem er einslags sameiginleg reynsla mannkynsins.
Ljóð Alberto Caeiro
Á hverjum degi uppgötva ég það sama:
hinn ógnþrungna veruleika hlutanna,
487