Tímarit Máls og menningar - 01.12.1984, Síða 128

Tímarit Máls og menningar
sókn mundi geta beinst að í sambandi
við HKL, svo sem að kanna áhrif Strind-
bergs, Tolstojs, Gorkís, Chaplins o. fl. á
hann. Það er að sjálfsögðu upplagt verk-
efni að kanna þetta allt saman og hefði
sómt sér vel í bókum Hallbergs; en mín
bók fjallar hins vegar ekki um þetta efni
og átti aldrei að gera það. Hún beinist að
máli sem ekki hafði verið rannsakað
nægilega áður: innlenda menningarvett-
vanginum á millistríðsárunum.
Rannsókn á því efni var orðin tíma-
bær. Þetta sést á því að tveir bókmennta-
fræðingar auk mín hafa nýlega skrifað
miklar lokaritgerðir á sama sviði, þeir
Halldór Guðmundsson og Orn Olafs-
son. Halldór málar að mínu áliti síst
geðslegri mynd en ég af öfgakenndri
íhaldssemi meðal höfunda þriðja ára-
tugarins. Örn gerir m. a. grein fyrir
hvernig margir íslenskir sósíalistar
söðluðu um í menningarpólitík m. a.
vegna áhrifa frá stalínisma og fóru til
dæmis að styðja þjóðernisstefnu og
sveitasælukenninguna sem þeir höfðu
gagnrýnt áður. Af þessu sést að ég er
ekki einn um þær skoðanir á tímabilinu
sem PH telur fjarstæðukenndar. Skoð-
anir Hallbergs byggjast á rannsóknum
sem hann gerði fyrir um þrjátíu árum
síðan. Það rýrir ekki bækur hans þótt
menn líti öðrum augum á málin nú, enda
voru þær vandað brautryðjandaverk.
Baráttuskyldan
I athugun minni á ritum Halldórs Lax-
ness hef ég gefið gaum að pólitískum
þáttum þeirra. I því samhengi er spurn-
ingin um baráttuskyldu skálds mikils-
vert atriði, og vil ég víkja hér að því
nokkrum orðum, enda sýnist mér að
þýðing þess hafi farið fram hjá andmæl-
anda mínum.
Sú hugmynd hjá Halldóri Laxness,
sem kennd er við taóisma, birtist í verk-
um hans í ýmsum myndum og frá fyrstu
tíð. I því sambandi skiptir litlu máli
nákvæmlega hvenær hann hafði fyrst
spurnir af Bókinni um veginn. Þessi taó-
ismi (sem ætti kannski að vera í gæsa-
löppum hér) tengist hugmyndum um
þolgæði, iðni, mannúð, góða meðferð á
skepnum, óbeit á leikaraskap og þeirri
trú að „fréttir sem komu úr síma var
aldrei að marka“, svo vísað sé í orð
sögumanns um ömmu sína í Heiman eg
fór (22). Þessi orð tengjast mannshug-
sjón skáldsins náið.
Taóismi Halldórs er skyldur mvnd
hans af ömmu sinni, Guðnýju Klængs-
dóttur. Hugmyndin kemur annars víða
fram, sem kunnugt er, t. d. í organistan-
um í Atómstöðinni, í hugsjón Steins
Elliða um starf í klaustri fjarri glaumi
heimsins, í ömmu í Brekkukoti, í lífs-
þreytu Arnalds eftir stofnun kaupfé-
lagsins og í Hallberu í Sjálfstæðu fólki. í
Sölku Völku birtist hugmyndin kannski
skýrast í Steinunni gömlu í Mararbúð,
og líkt sjónarmið kemur fram hjá Rúðu-
kellíngunni í Gerplu sem kveður Þorgeir
Hávarsson miklu kosta til, að fara
langan veg frá heimkynnum sínum til að
brenna hús og festa upp bændur sem
hann veit engin deili á. I þessari manns-
hugsjón felst friðsemi, elja og einhvers
konar mannleg reisn sem gerir vond ytri
kjör marklaus.
Samkvæmt mínum skilningi er þessi
hugsun Halldórs, sem ég kenni við taó-
isma, aðferð hans til að glíma við spurn-
inguna um baráttuskyldu („engage-
ment“) skáldsins. I samanburði við Örn
Ulfar er Ólafur Kárason taóisti. Sá taó-
ismi sem boðar smælingjunum hlé-
drægni og iðni er kannski lexían sem
ráðamenn allra alda hafa reynt að kenna
uppreisnargjörnum þegnum sínum. Slík-
598