Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 34

Tímarit Máls og menningar
reyna að rétta við. An sæmdar var lífið einskis virði, og orðstírinn var í raun
og veru hið eina sem gaf því varanlegt gildi.“ (OB, 1972: 32—33). Og við
þetta bætir Sigurður Nordal: „Sómann varð að leyfa mönnum og jafnvel
skylda til þess að verja með oddi og eggju, ef honum var misboðið, úr því að
hann var mælikvarði manngildisins.“ (SN, 1942: 193).
Eins og fram kemur í þessum tilvitnunum eru það persónulegir eigin-
leikar manna, lífsskoðanir þeirra og tilfinningar sem hér sitja í öndvegi. Það
er hetjan, atgervi hennar og innræti, sem athyglin beinist að. Sem dæmi um
siðferðilega hetju á mælikvarða þessa rómantíska viðhorfs mætti nefna Gísla
Súrsson. Eg held að það fari ekkert á milli mála að Gísli er sannkölluð hetja
eftir lífsskoðun aldar sinnar. Samkvæmt „fyrirmannlegri lífsskoðun í
heiðnum dómi,“ svo notuð séu orð Sigurðar Nordal (SN, 1942: 199), var
Gísli mikilmenni og drengur góður, ekki þrátt fyrir vígaferli sín heldur
vegna þess að þar ræður sómatilfinningin gjörðum hans: hann rækir hik-
laust hefndarskyldu sína við fóstbróður sinn og gengur þar með ótrauður á
vit örlaganna. Þetta verður að meta honum til lofs.
Gegn þessari viðteknu hugmynd um siðaskoðun sagnanna hefur einn
íslenskur fræðimaður sérstaklega snúist öndverður. I bókum sínum og
fjölmörgum greinum um þetta efni hefur Hermann Pálsson leitast við að
sýna fram á að mun auðveldara og eðlilegra sé að túlka siðfræði sagnanna
sem kristinn siðaboðskap en sem heiðnar hetjuhugsjónir. Sögurnar lýsi ekki
heiðinni hetjudýrkun og örlagatrú, eins og hið rómantíska sjónarmið heldur
fram, heldur verði margar þeirra þvert á móti best skildar sem kristilegar
dæmisögur um ófarir þeirra sem sýna af sér ofdirfsku og ofmetnað, en þau
séu lykilhugtökin í kristinni miðaldasiðfræði. (HP, 1966: 22—24). Sam-
kvæmt þessari túlkun sjáum við athafnir og afdrif Gísla Súrssonar í nokkuð
öðru ljósi. Undir hinu húmaníska sjónarhorni Hermanns Pálssonar er saga
Gísla lesin sem lýsing á kaldrifjuðum morðingja sem fremur lúalegan glæp
og hlýtur makleg málagjöld. (HP, 1974: 64 — 55). Hvernig í ósköpunum
getur sá maður kallast hetja sem sér sóma sinn í því að myrða mág sinn?
Það ber óneitanlega mikið á milli þessara tveggja sjónarmiða, svo mikið
raunar að þau virðast stangast alveg á. Hvernig stendur á því að sama
viðfangsefnið getur boðið svona gerólíkum túlkunum heim? Skýringin felst
í því að farið er að efninu undir afar ólíkum sjónarhornum þar sem
hugmyndirnar sem túlkendur gera sér um textann skipta höfuðmáli. Til að
varpa frekara ljósi á þennan mun á milli rómantískrar og húmanískrar
túlkunar á siðfræði sagnanna er rétt að kanna lítilsháttar forsendurnar sem
þær ganga útfrá.
Til að byrja með mætti spyrja, t. d., hvaða skilningur er lagður í orða-
sambandið „siðferðishugmyndir sagnanna“ samkvæmt þessum túlkunum.
24