Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Blaðsíða 40

Tímarit Mdls og menningar
einstaklingunum ber að rækja sem meðlimir þeirra. Túlkun á mannlegu
siðferði sem leggur einhliða áherslu á persónulega eiginleika eða meðvitaðar
siðgæðishugmyndir felur í sér villandi sértekningu frá þeim félagslega
veruleika sem þau eru sprottin úr. Þessi veruleiki er vettvangur allra athafna
og jarðvegur allra hugmynda sem skilyrðir þær og nærir. Rómantísk
hetjudýrkun og húmanískur siðaboðskapur eru ljós dæmi um slíka sértekn-
ingu.
Frá þessu sjónarmiði séð eru orð Hermanns Pálssonar um að siðfræði
sagnanna verði að greina í ljósi þess „þjóðfélags sem ól þær“ hárrétt
ábending, en þess verður þá að gæta að þjóðfélagið einskorðast ekki við
tiltekinn hugmyndaheim ákveðins tímabils, heldur er það sögulegur veru-
leiki, ofinn úr öllum þeim þáttum sem skópu lífsskilyrði þess og lífsháttu. Sá
heimspekingur sem minnir okkur hvað rækilegast á það hve mannlegt
siðferði er samofið þjóðfélagsskipan og háttum er Thomas Hobbes (1588 —
1679). I riti sínu, Leviathan, reyndi Hobbes að gera sér í hugarlund það
ástand sem myndi ríkja manna í milli ef allt það sem tilheyrir siðun og
menningu væri sett til hliðar og óbeisluð náttúruöfl mannsins réðu ein
ferðinni. Það var niðurstaða Hobbes að í slíku „náttúrlegu ástandi“ myndi
hver og einn reyna að bjarga sér sem best hann gæti, þeir sterkari neyttu
aflsmunar en hinir veikari kæmu ár sinni fyrir borð með undirferli. Enginn
getur verið óhultur um líf sitt á þessari skálmöld, því þótt menn berist ekki
beinlínis á banaspjótum þá er því jafnan boðið heim. Það er vegna þessa
stöðuga ótta um eigið líf að menn fara að sjá að sér og telja hyggilegast að
ganga undir sáttmála þar sem kveðið er á um að hver og einn afsali sér
„réttinum" til þess að gera það sem honum sýnist til bjargar sjálfum sér gegn
því að aðrir geri slíkt hið sama. Það er ekki fyrr en slíkur sáttmáli hefur
verið gerður að hægt er að tala um mannlegt samfélag, að mati Hobbes, og
jafnframt er þá fyrst hægt að tala um siðferði í eiginlegum skilningi þess
orðs. Siðleysið einkennir hið náttúrlega ástand:
Hugtökin rétt og rangt, réttlæti og ranglæti, eiga sér þar enga stoð. Þar sem
engu sameiginlegu valdi er til að dreifa, þar eru engin lög; þar sem engin lög
eru, þar er ekkert ranglæti. . . . Réttlæti og ranglæti . . . eiga við um menn í
samfélagi en ekki eina sér. (TH, 1651: k. XIII).
Það er rétt að geta þess að með hugmynd sinni um „náttúrlegt ástand“
telur Hobbes sig ekki vera að lýsa nokkru sögulegu skeiði, heldur gangverki
manneðlisins ótrufluðu af aðhaldi siðmenningar almennt og af höftum
ríkisvaldsins sérstaklega. Þótt margt mætti gagnrýna í umfjöllun Hobbes
um mannlegt eðli, siðferði og samfélag, þá ætti þessi kenning hans að vera
30