Tímarit Máls og menningar - 01.02.1985, Side 42

Tímarit Máls og menningar
sögurnar oft um leit manna að slíku liðsinni. Þess eru og fjölmörg dæmi í
sögunum að málafylgja og liðstyrkur á þingi skipti mun meira máli en
málsatvik, enda hvorki pólitískar né hugmyndalegar forsendur fyrir því að
réttlæti í hlutlægri siðferðismerkingu þess orðs næði að festa rætur í vitund
manna. (JH, 1943: 86). Um þetta atriði segir Gunnar Karlsson í grein um
stjórnmál þjóðveldisins: „Gerðunum var fremur ætlað að skapa frið en
framfylgja réttlæti, og þá hlaut sá að bera meira úr býtum sem voldugri var
og minna átti á hættu ef friður raufst." (GK, 1975: 31).
Það blasir við að félagslegar aðstæður sem þessar ala af sér ákveðna
eiginleika í fari manna sem beinast í annan farveg þegar ríkisvaldið leysir
sjálftektina af hólmi. „Það var mjög ákveðið samband trúnaðar og sæmdar
milli goða og þingmanns,“ skrifar Gunnar Karlsson, „þannig að heiður
goðans lá við að hann léti þingmann sinn ekki fara halloka fyrir öðrum.“
(GK, 1975: 31). Sá sem var ættstór og vinmargur bjó við öruggari
lífsskilyrði og réttaröryggi en ella, en forsenda þess var að sá hinn sami gæti
ávallt reitt sig á ættmenn sína og vini í öllum viðskiptum sínum við aðra. I
slíku þjóðfélagi hlaut áreiðanleikinn að vera mikilvægasti mannkosturinn,
því sú manneskja sem ekki var hægt að reiða sig á var einskis nýt.
Hugrekkið, aðalsmerki hetjunnar, er uppistaðan í þessum áreiðanleika. Það
fellur í hlut hetjunnar að halda við sóma og orðstír ættar sinnar sem var
meðlimum hennar lífsnauðsyn í samfélagi sjálftektar. Þetta hlutverk lýtur
ákveðnum ófrávíkjanlegum lögmálum — skyldum sem hetjan hlýtur að
gangast undir og ganga í þeim skilningi ótrauð á vit örlaganna. Orlagahugs-
unin helst því fullkomlega í hendur við hið siðferðilega hlutskipti hetjunnar
að eiga einskis annars úrkosta en að rækja þær skyldur sem staða hennar
krefst. Utfrá þessu sjónarhorni séð er hetjuskapurinn ekki reistur á ein-
hverri óljósri sómatilfinningu fáeinna einstaklinga, heldur mætti jafnvel
segja að hann hafi í senn verið þjóðfélagsleg nauðsyn og lífsnauðsyn í
samfélagi þar sem réttarvarsla var á höndum ætta og einstaklinga.
Það er í ljósi þessa sem við hljótum að meta þann þátt sem okkur er hvað
mest framandi í Islendingasögunum, þ. e. hefndarskylduna. Um hana segir
Steblin-Kamenskij á einum stað:
Kynngimáttur hennar stafaði greinilega ekki af innrætingu ákveðinna hugtaka í
uppeldi („heiður“, „skylda“, o. s. frv.), heldur stafaði hann beint af þeim félagslegu
aðstæðum sem menn áttu við að búa, og vegna aldagamallar reynslu varð hún að
sjálfkrafa viðbragði. (SK, 1981: 84).
Eins og við vitum, þýðir orðið „skyldur“ að vera í ætt með og það voru
ættartengslin sem kváðu á um hverjar skyldur menn höfðu gagnvart öðrum.
32