Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Side 12

Tímarit Máls og menningar
með dogmu í eitt skipti fyrir öll í helgum texta. Heilagur texti er samkvæmt
skilgreiningu fullnaður texti og útilokandi. Engu verður við hann bætt. Hann
getur ekki átt viðræðu við neinn. Hann er sinn eiginn hátalari. Hann býður
fullkomið skjól þeim uggvísu, beigsömu, og þeir geta síðan farið til þess með
kenningartextann að höfuðsvörn að bannfæra þá sem setja traust sitt á leitina
að sannleikanum. Ég minnist þess að Luis Bunuel sagði iðulega: „Eg gæfi líf
mitt fyrir mann sem væri að leita að sannleikanum, en ég dræpi með ánægju
þann sem héldi sig hafa fundið hann“.
Nú er verið að sviðsetja í raunveruleikanum þetta særi súrealistans Bunuels,
en umsnúið. Höfundur sem leitar að sannleikanum hefur verið dæmdur til
dauða af klerkavaldi, sem dylur djúpstæðan ugg sinn með því að þykjast halda
fast á sannleikanum. Eigi að síður hafa ajatollarnir gert bókmenntum mikinn
greiða, greiða sem sannarlega nær ekki til Islamstrúar þeirra sjálfra; þeir hafa
auvirt og afskræmt trú sína. En þeir hafa flutt flöktandi athygli heimsins að
mætti orðsins, bókmennta og ímyndunar, með þeim hætti að heimspekileg
hugsun þeirra hefur alls ekki séð það fyrir.
Því að umburðarleysi ajatollanna varpar ekki aðeins ljósi á Salman Rushdie
og það hvernig hann beitir ímynduninni í verkum sínum. Með því að láta þessa
ímyndun vera svo hættulega, að höfuðmissir skuli liggja við, hafa strangtrúar-
mennirnir komið fólki út um allt til að furða sig yfir því hvað það sé sem bók-
menntir geti sagt og sé svona kröftugt, og svona hættulegt.
I ummælum sem verðskulda frægð sína vel gerði Philip Roth einu sinni
greinarmun á viðbrögðum við bókmenntum í austri og vestri. Hann sagði: í
einræðisríkjum skiptir allt máli, og ekkert má; í frjálslyndum lýðræðisríkjum
skiptir ekkert máli, og hvað sem er má. Bókin um djöfullega kveðskapinn hefur
nú allt í einu ýtt „ekkert má“ umburðarleysisins alla leið fram á almannatorg
skeytingarleysins. Allt í einu verður okkur öllum ljóst, að hvað sem er skiptir
máli, hvort sem það „má“ eða ekki.
Eg trúi því varla að til sé sá sæmilega greindur höfundur hvort heldur væri í
Evrópu, Ameríkunum, Afríku, Asíu eða í Neðaná, að ekki standi ógn af þeim
möguleikum sem herför ajatollanna gegn frelsi ímyndunarinnar hefur sett okk-
ur fyrir sjónir á svo æsilegan hátt: Hvort þetta gæti ekki átt sér stað hérna?
Ykkur er óhætt að leggja síðasta dollarann ykkar, pesó, franka eða pund að
veði um það, að víst gæti það það.
Italo Calvino var að segja það sama og Roth þegar hann skrifaði einu sinni
að það vissi á illt þegar stjórnmálamenn gæfu bókmenntum fullmikinn gaum,
aðallega vegna bókmenntanna. En hann bætti því við að það væri líka ills viti,
þegar stjórnmálamenn vilja alls ekkert af bókmenntum vita. Það þýðir að sam-
félagið er orðið hrætt við hvers kyns málbeitingu sem véfengir almennu sann-
indin sem það hefur í heiðri um sjálft sig.
Eg hef alltaf hugsað mér skáldsöguna (a.m.k. þær sem ég hef reynt að skrifa)
sem krossgötur forlaga einstaklinga og samfélaga; báðar sem tilraun, hvort
138