Tímarit Máls og menningar - 01.04.1989, Síða 59

Skáldid eina!
Bygging Gunnarshólma er brot á öllum reglum klassisismans. Allur ters-
ínuhlutinn er „exordium“, ofvaxinn inngangur að endinum - það er enginn
raunverulegur miðhlud. Sjónarhornið færist stöðugt í ljóðinu; ljóðið hefst í
hæstu hæðum, horft er ofan úr himnunum, byrjunin er makrokosmisk og
Njáluhlutinn endar í mikrokosmos, einni persónu, einni yfirlýsingu. Og í
oktövuhlutanum heldur sjónarhornið áfram að flökta, frá hátíðlegri end-
ursögn, til „mín“, til ópersónulegrar frásagnar eða niðurstöðu, frá þátíð til
nútíðar. I síðasta hlutanum byrja þessi stöðugu skipti að líkjast flótta eða
undanfærslu frá því fasta sjónarhorni, þeirri ákveðnu stöðu sem þjóðernis-
boðskapur ljóðsins krefst. Þjóðernishyggjan, sem Fjölnismenn aðhylltust,
krefst einlægni, rétt eins og hugmyndafræði yfirleitt. Baráttumennirnir
verða að vita svona nokkurn veginn hverjir þeir eru, hvað þeim finnst um
málefnið og hvaða kröfur þeir gera fyrir sjálfa sig og aðra. Tvöfeldnin,
flöktið, efinn, þýðir að hugsjónamaðurinn er orðinn erfiður fyrir hina,
„rekst illa í flokki“. Hið síðast nefnda hefur lengi viljað fylgja skáldunum.
I síðasta hluta Gunnarshólma er jafnframt eins og skáldið missi valdið
yfir þeirri persónugerðu, sálu gæddu, náttúru sem hann hefur búið til. Það
eru tveir ásar í Gunnarshólma, annar liggur á milli austurs og vesturs, hinn
á milli norðurs og suðurs. Asinn í austri og vestri liggur á milli hinna göfg-
uðu, ströngu, karlmannlegu afla: Eyjafjallatinds og Tindafjalla. Ásinn frá
norðri til suðurs liggur á milli hættulegra og árásargjarnra kvenlegra afla:
Heklu og Ránar. Þar sem þessir ásar skerast, í miðjunni, stendur hið hrjáða
„ég“ ljóðsins í lokaerindinu.
Erindið segir frá eyðileggingu Þverár á landi sem áður var frjósamt.
Vatnið vinnur á og fjöllin horfa ströng og refsandi á það sem gerist. Engu
tekst þeim þó að bjarga nema Gunnarshólma sem þau vernda með töfrum.
Töfrarnir eru ætlaðir Gunnari, hetjunni, karlmenninu - ekki Kolskeggi,
þeim „veiklundaða", þeim sem sveik ættjörðina, fór (eins og Jónas). Ef
föðurlandið getur elskað, þá getur það líka hatað og það sem verra er -
hafnað sonum sínum.
Eg er engan veginn viss um að það sé boðuð þjóðernisstefna í lokaerindi
Gunnarshólma, en ef svo er, er það þjóðernisstefna sem vill ekki tengja sig
við Ijóðmælandann sjálfan. Hið stóríenglega upphaf ljóðsins segir fyrir um
og er órjúfanlega tengt þeirri fullkomnu einsemd sem ég les úr lokum
Gunnarshólma.
1. Þessi grein var að meginhluta skrifuð í Osló í september-október 1988. Á með-
an því fór fram var fyrsta vísindalega útgáfan á verkum Jónasar, undir ritstjórn
Páls Valssonar, Hauks Hannessonar og Sveins Yngva Egilssonar, í smíðum og
er væntanlega rétt ókomin þegar þetta er skrifað. Komi þar fram upplýsingar
185