Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Qupperneq 50

Þetta er nokkuð löng runa en þó er aðeins fátt eitt sagt um feril þjóðern-
ishyggju í sögunni.
Margbreytileikinn dýrmæti
Þegar ég kem fyrir Drottin mun hann ekki spyrja mig: Hvers vegna
varst þú ekki Móses? Hann spyr mig : Hvers vegna varst þú ekki
Zúsa?
Martin Buber (Hassídasögur)
Gott og illt, illt og gott — þýðir slík upptalning þá að við stöndum uppi með
eitthvað sem kalla má hlutlausa útkomu þegar þjóðernishyggja er vegin og
metin?
Reyndar ekki, og síst þegar við skoðum hlutverk þjóðernishyggju og
þjóðríkis í sögu íslendinga.
Þjóðernishyggja á sér ekki einn tiltekinn andlegan föður. En hitt er víst,
að einn þessara feðra var Johann Gottfried Herder, þýskur söguheimspek-
ingur, sem uppi var á átjándu öld. Það er meira en hollt að minnast Herders
vegna þess að í hans kenningu kemur fram margt af því sem nýttist okkur
íslendingum allvel á okkar vegferð. Svo vel reyndar að það er ærin ástæða til
að mæla með því að hugmyndir hans setji sem rnest og lengst svip sinn á þá
sérstæðu smáþjóðarhyggju sem við höfum búið við lengst af sl. 150 ár eða
svo.
Herder var einn þeirra þýsku menntamanna sem undu illa frönsku forræði
í Evrópu og leiddist hin franska úniversalteóría sem gerði ráð fyrir því að
mannkyn allt væri á einni og sömu leið til skynsamlegrar upplýsingar og
framfara. Samkvæmt þeirri kenningu sátu brautryðjendur hins mikla fram-
farafrumkvæðis fyrst í Aþenu, þá Róm, síðan Flórens (Endurreisnin) — og
nú síðast, á dögum Herders, voru þeir náttúrulega komnir til Parísar, skrif-
uðu á frönsku og báru nafn Voltaires og annnarra slíkra höfuðkappa. Herder
leiddist þessi miðsækna söguskoðun og tók vel eftir því að það sem forystu-
ríki, talsmenn öflugrar menningar, halda fram sem eilífðarsannleika er í raun
heldur betur blandið þeirra eigin þjóðrembu og gikkshætti sem finnst allt
smátt og lítilíjörlegt sem hinir „vanþróuðu" búa við. Allsherjarsannleikur-
inn (sá sem nú á dögum tekur á sig mynd altækrar markaðshyggju) fyrirleit
með öðrum orðum hinn dýrmæta margbreytileika heimsins.
Gegn þessum gikkshætti þágildandi framfaratrúar tefldi Herder sinni
þjóðernishyggju. Og hún var alls ekki í því fólgin að telja til dæmis hans eigin
þýsku menningu öðrurn ágætari. Ein þjóðmenning var ekki betri eða verri
en önnur — hún var fyrst og fremst eitthvað annað, eitthvað einstakt í
48
TMM 1994:4