Tímarit Máls og menningar - 01.12.1994, Page 70

Ekki vil ég gera lítið úr sjálfsleit neytandans í fortíðinni. Erfið lífsbarátta
sögunnar í skólum á 20. öld, ekki sérstaklega hér á landi, heldur um öll lönd,
stafar sennilega að miklu leyti af því að hún hefúr vanrækt þessa sjálfsleit,
hún hefur ekki boðið upp á hæfilega sjálfsmynd fyrir almenning í neyslu-
þjóðfélagi. Samt sem áður sætti ég mig ekki við að við ölum okkur sjálf og
börn okkar upp við það að við séum bara neytendur og fullnægjum sögulegri
sjálfsleitarþörf okkar með því einu að spyrja hvernig neysluhættir okkar
hefðu verið ef við hefðum fæðst inn í vanþróað samfélag fyrir iðnbyltingu.
Það er eitthvað svolítið af pólitísku dýri í okkur öllum, og ég held að við
verðum að reyna að rækta það með því að leita að lífsskilyrðum þess í sögu
fyrri tíðar.
Ef við hugsum um okkur íslendinga sérstaklega, þá er sjálfstæðisbaráttan
allra nærtækasta efnið í þetta pólitíska uppeldi. Fyrst er það að hún hefur
tiltölulega hagnýtt gildi sem pólitísk fræðsla. (Og ég er ekki bara að tala um
barnafræðslu; við þurfum öll á fræðslu að halda.) Stjórnkerfið sem við búum
við núna varð að miklu leyti til í sjálfstæðisbaráttunni, einn hluti þess eftir
annan. Við lærum að skilja hvernig það vinnur við að fræðast um hvernig
það hefur orðið til. Aðskilnaður og þó flókin samtvinnun löggjafarvalds og
framkvæmdavalds í stjórnkerfi okkar er til dæmis afleiðing af því sem gerðist
á tímabilinu milli 1830 og 1904. Ég meina ekki að þessir hlutir séu öðruvísi
hjá okkur en til dæmis Dönum eða Bretum af því að við háðum sjálfstæðis-
baráttu. Allar þjóðir Evrópu, og kannski allar þjóðir heims sem hafa myndað
ríki, gengu í gegnum stjórnkerfisbyltingu á 19. og 20. öld. Það vill bara svo
til að bylting okkar heitir sjálfstæðisbarátta.
Meira máli skiptir þó að viðhorf okkar, afstaða okkar til umhverfisins,
skilningur okkar á okkur sjálfum, er að verulegu leyti afleiðing af sjálfstæð-
isbaráttunni. Allt fólk vex upp inn í einhverja sögu. Jafnvel áður en það byrjar
að læra sögu í skólum fær það ffá umhverfi sínu einhverjar hugmyndir um
hvað það sé og hvað sé mikils virði í umhverfi þess. Þær hugmyndir eru að
verulegu leyti af sögulegum rótum. Út frá þessari sjálfsmynd og umhverfis-
mynd tekur fólk svo ákvarðanir sínar í lífinu.22 Svo að dæmi sé tekið
skilgreinum við okkur annað hvort sem karla eða konur og gerum ffamtíð-
aráform í samræmi við það, ekki aðeins að því sem tekur til kynferðis í
líkamlegum skilningi; við áformum líka að gera það sem við höldum að fólk
af okkar kyni hafi gert í fortíðinni, án þess kannski að hugsa nokkru sinni
um að við séum að skilgreina okkur sögulega. Stúlka sem var ævinlega hæst
í sínum bekk í barnaskóla á árunum í kringum 1950 lauk skyldunámi og fór
svo í húsmæðraskóla af því að hún fann, fremur en vissi, að það var hlutverk
konunnar að verða húsmóðir. Löngu seinna fór hún svo að leggja sig eftir
68
TMM 1994:4