Morgunblaðið - 25.04.2015, Qupperneq 64

64 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 2015
Áþreifanleg vellíðan EDDA
HEILDVERSLUN
Stofnsett 1932
Höfðabakka 9, 110 Reykjavík • Sími: 525 8210
eddaehf@eddaehf.is • www.eddaehf.is
82
ÁRA
EDDA Heildverslun
Draumur um góða nótt
Heildverslun með lín fyrir:
• hótelið
• gistiheimilið
• bændagistinguna
• veitingasalinn
• heilsulindina
• hjúkrunarheimilið
• þvottahúsið
• sérverslunina
Gæði og glæsileiki
Heildverslunin Edda hefur um áratuga
skeið sérhæft sig sem innflytjandi á líni.
Mörg af stærstu hótelum landsins jafnt
sem minni nota allt lín frá okkur.
Bjóðum einnig upp á lífrænt lín.
Fyrst þegar ég heyrði talað og skrifað um tökulög áttaði égmig ekki almennilega á því hvað fólst í þessu sérkennilegaorði, tökulag, á hvern hátt slíkt lag væri frábrugðið öðrum.Tökum lagið, segir fólk stundum þegar það langar að syngja
og ég hafði alltaf haldið að engin sérstök lög væru þannig tæk, heldur
flest ef ekki öll.
Sömuleiðis hafði ég oft verið á tónleikum þar sem músíkantar sam-
kvæmt eigin kynningu hvorki spiluðu né sungu eitt einasta lag heldur
einmitt „tóku“ þau öll: „Næst tek ég… nú ætlum við að taka …“ Og
ekki var annað að heyra en þetta gætu verið allskonar lög, tæk jafnt
sem ótæk, en öll samt svona rækilega tekin í bak og fyrir.
En svo kom að því að gát-
an leystist, einmitt á tón-
leikum. Þá sperrti ég eyrun
þegar söngvari tilkynnti:
„Næst ætlum við að taka
tökulag …“ Lagði svo sperrt
eyrun vel við í framhaldinu
og komst að því að með
tökulagi er átt við lag sem er eftir aðra en flytjendur sjálfa, eða hefur
að minnsta kosti orðið þekkt eða öðlast vinsældir í flutningi annarra.
Nánari eftirgrennslan leiddi í ljós að slík lög væru kölluð „cover“ á
ensku og „tökulag“ því eins konar tilraun til íslenskunar. Ekki alls-
kostar vel heppnuð reyndar en þó skömminni skárri en hráyrðið
„ábreiða“ sem einnig mun tíðkast. Sjálft fyrirbærið virðist mér erfitt
að höndla. Hvað um allan hinn klassíska arf? Ber til dæmis að skil-
greina sem tökulög öll þau rúmlega 600 sönglög sem Franz Schubert
samdi áður en hann lést þrjátíu og eins árs að aldri?
Já, segja sumir og halda því um leið fram fullum fetum að okkar
stærsta og mesta „cover band“ sé einmitt Sinfóníuhljómsveit Íslands.
Aðrir vilja hinsvegar meina að orðið sé óþarft með öllu, nóg sé að tala
ósköp einfaldlega um lög. Stundum syngi menn eða leiki lög eftir sjálfa
sig og stundum eftir aðra, það sé ætíð ljóst af samhenginu hvort heldur
er.
Það er líka viss fyrirlitningarkeimur af orðinu. Tökulag er óæðra en
lag og nýtur ekki sömu alúðar og virðingar. Rétt eins og tökubarn
jafnast ekki á við fósturbarn eða kjörbarn, hvað þá barn. Tökuorð er
líka nánast samheiti við slettu, nema orðin séu af bernskuskeiði og því
nógu ráðsett, svo sem kirkja, biskup, prestur, messa. Enginn stendur
hinsvegar vörð um yngri tökuorð eða skiptir sér af þó þeim sé mis-
þyrmt, sbr. saxafónn, alkahól, mígrafónn.
Um þessar tökur má þó segja að ljóst sé hver gerandinn er. En þá
gildir að gæta hófs eins og ræningjarnir og taka hvorki of eða van. Sá
sem oftekur verður tekinn. Enska tökutungan mun hrifsa okkur ef
ekki verður brugðist skjótt við og séð til þess að íslenskan verði betur
gjaldgeng í tölvu- og tækniheimum, hangi með í þeirri öru þróun sem
framundan er. Ríkisstjórninni ber að þessu leyti og öllu öðru að fram-
fylgja í alvöru málstefnunni sem einróma var samþykkt á Alþingi 12.
mars 2009.
Tökutunga
Tungutak
Þórarinn Eldjárn
thorarinn@eldjarn.net
Finnsk-eistneski rithöfundurinn Sofi Oksanenkom með umhugsunarverða skilgreiningu ásamskiptum Rússa við nágrannaþjóðir sínar ísamtali við brezka blaðið Guardian fyrir viku.
Hún sagði:
„Við þekkjum brezka nýlendustefnu, rússnesk ný-
lendustefna er ekki jafn vel þekkt. Ég held að við ættum
að kalla hana það sem hún var – og er.“
Hún segir Rússland aldrei hafa átt nýlendur í fjarlægð
heldur hafi Rússar reynt að arðræna nágrannaríki sín í
Evrópu og gera þau að nýlendum sínum.
Þetta er hnitmiðuð lýsing á tilveru nágrannaríkja
Rússa, sumra í áratugi, annarra lengur. Á tímum kalda
stríðsins var orðið „finnlandisering“ notað til þess að lýsa
samskiptum Finna og Sovétríkjanna. Í því orði fólst að
Finnland var að nafninu til sjálfstætt ríki en gerði ekkert
sem Sovétmönnum var á móti skapi.
Rússar töpuðu yfirráðum yfir nýlendum sínum í Evr-
ópu, þegar Sovétríkin féllu og eru nú að reyna að ná þeim
aftur. Um það snúast átökin í Úkraínu í raun og vaxandi
þrýstingur þeirra á Eystrasaltsríkin þrjú.
Það er vofa á kreiki í Evrópu, vofa rússn-
eskrar nýlendustefnu, svo að vitnað sé til
frægra ummæla af öðru tilefni.
Stundum hafa rithöfundar skarpari sýn á
samtímann en aðrir og það á augljóslega við
um Sofi Oksanen af þessu tilefni.
Örlög Eystrasaltsríkjanna þriggja brenndu sig inn í
sálarlíf minnar kynslóðar – alla vega mitt sálarlíf! Það er
ekki auðvelt að skýra hvers vegna. Kannski skynjuðum
við á barnsaldri umræður fullorðna fólksins um þessi ríki.
Kannski náðum við að grípa að á sama tíma og Ísland var
að öðlast sjálfstæði voru aðrar smáþjóðir í Evrópu að
missa sjálfstæði sitt.
En af þessum ástæðum var það engin venjuleg lífs-
reynsla að fá tækifæri til að hitta persónulega verðandi
leiðtoga hinna sjálfstæðu Eystrasaltsríkja, menn á borð
við Lennart Meri, síðar forseta Eistlands og Vytautas
Landsbergis, síðar forseta Litháens, þegar þeir komu
hingað á þeim dimmu dögum, þegar framtíð þjóða þeirra
var í fullkominni óvissu, að ræða við Jón Baldvin Hanni-
balsson, þá utanríkisráðherra.
Þeir voru ólíkir menn. Landsbergis lokaðri en Meri
hlýrri og opnari. Hann hafði upplifað það sem unglingur
að faðir hans var handtekinn og sendur í þrælabúðir í Síb-
eríu. Ástæðan var sú, sagði hann mér, að faðir hans var
talinn brotlegur við lög sem bönnuðu að vopn væru geymd
á heimili fólks. Vopnið sem fannst á heimili Meri var bréfa-
hnífur á skrifborði föður hans.
Það urðu örlög Jóns Baldvins Hannibalssonar að gegna
hlutverki í þessum átökum en að hluta til má rekja rætur
þess til námsdvalar eldri bróður hans, Arnórs heitins
Hannibalssonar, í Moskvu á sjötta áratug síðustu aldar, og
tengsla hans frá þeim tíma við menn sem síðar áttu eftir
að verða í forystu sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsríkjanna.
Nú hefur verið gerð íslenzk heimildarmynd um þessa
atburði en framleiðandi hennar er Ólafur Rögnvaldsson
og Kolfinna Baldvinsdóttur vann að handritsgerð, við-
tölum og þýðingum. Myndin var frumsýnd hér á landi fyrir
skömmu. Þetta er áhrifamikil mynd, sem færir okkur nær
þessum atburðum vegna myndskeiða, sem hafa ekki sést
hér áður og opna augu okkar betur en áður fyrir því að hér
var allt á tæpasta vaði. Það mátti ekki mikið út af bera til
þess að átökin yrðu enn alvarlegri og blóðbaðið enn meira.
Stórþjóðirnar á Vesturlöndum höfðu annarra hagsmuna
að gæta en sjálfstæðis smáríkja. Þess vegna kom það í hlut
minnstu þjóðarinnar í Atlantshafsbandalaginu að láta rödd
Eystrasaltsríkjanna heyrast.
Og vegna þess að hún heyrðist með afgerandi hætti
gleymist nafnið Hannibalsson ekki í Eystrasaltsríkjunum
þremur eins og ég komst að raun um, þegar
ég löngu seinna kom til Litháen.
Baráttu þessara þjóða er augljóslega
ekki lokið og fagnaðarefni að í grein í
norska dagblaðinu Aftenposten fyrir
skömmu lögðu varnarmálaráðherrar fjög-
urra Norðurlanda og Gunnar Bragi Sveins-
son, utanríkisráðherra, áherzlu á mikilvægi þess að Norð-
urlöndin taki upp náið samstarf við Eystrasaltsríkin um
öryggismál en yfirlýsingu þeirra almennt telja Rússar
fjandskap við sig.
Væntanlega verður heimildarmyndin Þeir sem þora
sýnd í sjónvarpinu hér en Jón Baldvin hefur orðið eftir-
sóttur fyrirlesari í Eystrasaltsríkjunum, bæði í háskólum
þar og á ráðstefnum.
Sl. þriðjudag flutti hann ræðu á ráðstefnu í Kiev í Úkra-
ínu um það hvað hægt væri að læra af sjálfstæðisbaráttu
Eystrasaltsríkjanna í þeirri stöðu, sem Úkraínumenn eru
nú í.
Í raun og veru er sama staðan uppi og var fyrir aldar-
fjórðungi. Stóru þjóðirnar á Vesturlöndum kunna að hafa
annarra hagsmuna að gæta en þeirra sem snúa að sjálf-
stæði og fullveldi Úkraínu. Það á ekki sízt við um Þjóð-
verja nú, sem eiga mikilla viðskipta- og pólitískra hags-
muna að gæta í samskiptum við Rússland.
Verður Úkraínu fórnað á altari þeirra hagsmuna?
Um það sagði Jón Baldvin í ræðu sinni í Kiev sl. þriðju-
dag:
„Leiðtogum sjálfstæðisbaráttu Eystrasaltsríkjanna,
sem vildu segja sig úr sambandi við Sovétríkin, sem þau
höfðu verið knúin í með ólöglegum hætti og valdi, var sagt
að þeir væru að skemma fyrir friði.“
Hér kemur fyrrnefnd skilgreining Sofi Oksanen um ný-
lendustefnu Rússa til sögunnar.
Hinar smærri þjóðir Evrópu geta ekki kyngt nýlendu-
stefnu Rússa með samkomulagi í ætt við það sem Cham-
berlain veifaði við komuna frá München haustið 1938.
Vofa rússneskrar nýlendu-
stefnu er á kreiki í Evrópu
Spor Neville
Chamberlains
hræða
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Perúski rithöfundurinn MarioVargas Llosa, sem hlaut Nób-
elsverðlaun í bókmenntum 2010, var
heiðursgestur svæðisþings Mont Pe-
lerin-samtakanna í Lima í Perú, sem
ég sótti í mars 2015. Þau eru al-
þjóðleg samtök frjálslyndra fræði-
manna, og sat ég þar í stjórn 1998-
2004, auk þess sem ég skipulagði
svæðisþing þeirra í Reykjavík 2005.
Vargas Llosa er frábær rithöfundur,
en því miður er eftirlætisbók mín
eftir hann, Veisla geitarinnar (La
fiesta del chivo), enn ekki komin út á
íslensku.
Vargas Llosa er hávaxinn maður,
fríður sýnum, hvíthærður, með af-
brigðum höfðinglegur í fasi. Hann er
kominn fast að áttræðu, en ber ald-
urinn vel. Hann flutti ræðu á ráð-
stefnunni og tók líka þátt í dagskrá
utan funda, til dæmis útreiðarferð á
búgarði nálægt Lima og dansleik í
ráðstefnulok, en þá bauð hisp-
ursmær honum upp fyrstum ráð-
stefnugesta, og lét hann sér það vel
líka. Það var fróðlegt að heyra Var-
gas Llosa lýsa skoðanaskiptum sín-
um, en hann var kommúnisti ungur,
en hefur síðustu fjörutíu árin verið
yfirlýstur frjálshyggjumaður. Hann
kvaðst hafa verið lestrarhestur alla
tíð, en tvær bækur hefðu haft mest
áhrif á sig.
Önnur var Úr álögum (Out of the
Night) eftir Jan Valtin, öðru nafni
Richard Krebs, en hún kom út á ís-
lensku í tveimur hlutum 1941 og
1944. Er löng saga af útkomu henn-
ar, sem ég segi í ritinu Íslenskum
kommúnistum 1918-1998. Vargas
Llosa sagðist hafa dáðst að sögu-
hetjunni fyrir eldmóð í baráttunni
fyrir bættum kjörum alþýðu.
Hin bókin var Opið skipulag og
óvinir þess (The Open Society and
Its Enemies) eftir Karl Popper, einn
af stofnendum Mont Pelerin-
samtakanna. Vargas Llosa kvaðst
hafa komist í eins konar andlega
vímu, þegar hann las hana. Popper
færði sterk rök gegn alræðisstefnu
Marx og tilraunum til að gerbreyta
þjóðskipulaginu í einu vetfangi.
Kjarni frjálshyggjunnar, að sögn
Vargas Llosa, væri umburðarlyndið,
sem sprytti af vitundinni um skeik-
ulleika mannanna.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Mario Vargas Llosa