Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 8

Náttúrufræðingurinn
8
verndun strandlengjunnar í Laugarnesi, sem þá var
nánast eina náttúrulega ströndin í borginni, sem og
verndun Öskjuhlíðar, Fossvogslaga, Elliðavogslaga
og fjörumós á Seltjarnarnesi.
Þorleifur var varamaður í Náttúruverndarráði
1972–1978 og var lengi fulltrúi ráðsins við undir-
búning mannvirkjagerðar víðs vegar um landið og
eftirlitsmaður með framkvæmdum. Hann var einn
af hvatamönnum að stofnun Landverndar og sat í
stjórn frá 1971 en var jafnframt formaður samtak-
anna 1979–1990. Árið 1962 var Þorleifur kjörinn
félagi í Vísindafélagi Íslendinga og var gjaldkeri í
stjórn þess árin 1964–1967. Hann sat í stjórn Hins
íslenska náttúrufræðifélags frá 1964 og var formaður
1966–1972. Hann var gjaldkeri Jarðfræðafélags
Íslands árin 1966–1969 og síðan formaður þess árin
1973–1974. Þá var hann í stjórn Norrænu eldfjalla-
stöðvarinnar árin 1980–1997.
Hann var stjórnarformaður Máls og menningar
1974–1991 og í félagsráði til dauðadags. Þegar Þor-
leifur tók við stjórnartaumum í fyrirtækinu var það
rifið upp og á skömmum tíma varð það öflugasta
bókaútgáfa landsins. „Þú átt ekki að vera að eyða
tímanum í þessi félagsmál, Þorleifur, þú átt að skrifa,
þú ert svo góður höfundur.“ Þetta á Nóbelsskáldið
einhverju sinni að hafa sagt við Þorleif í sambandi
við afskipti hans af Máli og menningu. Hann var
virkur félagi í ýmsum öðrum félögum svo sem
Skógræktarfélaginu, Jöklarannsóknafélaginu, Sögu-
félagi og ÍR.
Þorleifur var gerður heiðursfélagi í Hinu íslenska
náttúrufræðifélagi 1993. Hann var ennfremur
sæmdur viðurkenningu þess fyrir sérstakt fram-
lag til kynningar á náttúrufræði 1996, einkum fyrir
kennslu- og yfirlitsbækur í jarðfræði (Þorleifsbiblíu).
Hann varð Overseas Fellow í Churchill College í
Cambridge á Englandi 1970.
Ritstörf
Yfirlit um ritverk og fyrirlestrahald
Þorleifur hélt ekki sérlega vel utan um eigin ritverk
en allmikið og víða hefur verið leitað að ritverkum
hans. Í eftirfarandi yfirliti eru tíunduð þau verk sem
fundist hafa, en líklegt verður að telja að fleiri eigi
eftir að koma í leitirnar. Hér eru þessi verk flokkuð
í nokkra ólíka útgáfuflokka.
Í flokknum Bækur liggja eftir hann allmörg verk.
Í fyrsta lagi eru tvær prófritgerðir á þýsku. Í öðru
lagi bækur um eldgosin í Surtsey og Heimaey. Sú
fyrri kom í tveimur útgáfum og var þýdd á þrjú
erlend mál. Sú síðari var þýdd á fjögur erlend mál.
Í þriðja lagi eru kennslu- og yfirlitsbækur um jarð-
fræði. Þar kom fyrst Jarðfræði – saga bergs og lands.
Síðan kom Jarðfræði í fimm mismunandi útgáfum.
Loks kom Myndun og mótun lands – jarðfræði, sem
þar að auki var gefin út í tveimur erlendum þýð-
ingum.
Í flokknum Greinar hafa fundist 60 ritgerðir í
ýmsum vísindaritum, bæði tímaritum og bókum.
Þar af er hann einn höfundur 45 greina.
Í flokknum Útdrættir eru fundnir 23 útdrættir
greina og erinda á prenti. Í flokknum Skýrslur hafa
fundist 25 vél- og fjölritaðar skýrslur gefnar út í
mjög takmörkuðu upplagi.
Í hálfgerðum vandræðaflokki, sem ég kalla Leið-
sögurit og eru yfirlit yfir jarðfræðilega þætti ein-
stakra svæða eða fyrirbæra á Íslandi, samin fyrir
þátttakendur í skoðunar- og fræðsluferðum, eru
a.m.k. átta titlar. Þessi rit voru gefin út á fjölrituðu
formi aftur og aftur og gjarnan með smábreytingum,
en í mörgum tilvikum var lítt gerð grein fyrir útgáfu-
tíma, höfundum og aðstandendum, sem gátu verið
fleiri en einn. Þá tók Þorleifur saman rit um Búlgaríu
(1991) og drög að náttúrufræði Mallorca.
Í flokki sem ég kalla Ýmis skrif eru 16 titlar. Þetta
eru smáskrif af fjölbreyttum toga sem varða fræðin
á margvíslegan hátt, sem og félagsstörf þeim tengd.
Í flokknum Blaðaviðtöl eru 19 lengri viðtöl blaða-
manna við Þorleif um ýms náttúrufræðileg málefni.
Í flokki sem ég kalla Eftirmæli og yfirlit eru 12 titlar,
eftirmæla- og afmælisgreinar og ritverkaskrár geng-
inna félaga.
Í flokknum Ritstjórn er gerð grein fyrir ritstjórnar-
störfum Þorleifs. Þar sést að hann hefur ásamt öðrum
ritstýrt þrem bókum. Auk þess hefur hann setið í rit-
nefnd eins íslensks og tveggja erlendra vísindarita.
Þorleifur var ágætur fyrirlesari og hélt fjölda
fyrirlestra á Íslandi og við háskóla erlendis og á
alþjóðlegum jarðfræðiráðstefnum. Hann hélt ekki
nákvæma skrá um fyrirlestra sína og því verður það
sem hér er sagt um þetta efni í algjöru lágmarki.
Vitað er um 13 fyrirlestra sem hann hélt á ráð-
stefnum erlendis en aðeins fimm hér heima. Þær
tölur eru áreiðanlega báðar of lágar, a.m.k. er sú síð-
ari allt of lág og hleypur með réttu á tugum. Hins
vegar er vitað um 26 fyrirlestra sem hann hélt við
erlenda háskóla og vísindastofnanir.
Kennslubækur
Þegar jarðfræðibók Þorleifs, Jarðfræði – saga bergs
og lands, kom fyrst út árið 1968 leysti hún af hólmi
kennslubók í jarðfræði fyrir menntaskólastigið, Jarð-
fræði Guðmundar G. Bárðarsonar, sem verið hafði í
notkun frá 1922, eða í 46 ár, að vísu talsvert endur-
bætt einu sinni. Bók Þorleifs hefur síðan komið út í
styttri útgáfum sem hentuðu betur til kennslu. Árið
1982 kom út bók Ara Trausta Guðmundssonar, sem
hvarf þó strax úr notkun, og bók Trausta Einarssonar
sem kom út árið 1972 var líklega aldrei notuð form-
lega sem kennslubók. Þegar heimasmíðuðu náms-
efni einstakra kennara í bráðabirgðaútgáfum sleppir