Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 11

11
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
inu, ásamt niðurskipan og innbyrðis afstöðu ásýnd-
anna, var fram að því ófullkomin.
Þótt jarðlagahalli hér á landi væri að nokkru leyti
þekktur benti Þorleifur á að hér skiptast á and- og
samhverfur í berggrunni landsins. Síðan hefur þessi
mynd skipað mikilvægan sess í heildarmyndinni
af uppbyggingu Íslands, og síðari tíma hugmyndir
manna um óstöðugleika íslensku gosbeltanna eru
nátengdar þessari mynd Þorleifs.
Í fyrstu skýrslum sínum talar Þorleifur um
hlýaldir og ísaldir jökultímans, t.d. í Greinargerð
um virkjun Botnsár (1962) og Greinargerð um Baulár-
vallavatn (1964). Fljótlega upp úr þessu fóru menn
þó að tala um hlýskeið og kuldaskeið. Hver notaði
þau orð fyrstur hef ég ekki kannað, en þau eru þó
bæði komin inn í Sögu bergs og lands árið 1968 og hafa
síðan verið formleg nöfn á þessum skeiðum ísaldar,
sem einkennast svo mjög af veðurfarssveiflum. Þor-
leifur sýndi fram á ein tíu slík skeið af hvorri gerð
á Tjörnessvæðinu og olli þar með straumhvörfum í
þekkingu manna á veðurfarssveiflum ísaldar. Í einni
af sínum síðustu ferðum á Tjörnes var Þorleifur að
velta fyrir sér hraða í loftslagssveiflum og taldi sig
finna ummerki um hraðar sviptingar frá hlýskeiði
yfir í kuldaskeið, að slíkar breytingar gætu orðið á
örfáum áratugum. Því miður gafst honum þó ekki
færi á að sinna þeim rannsóknum frekar.
Nýkominn heim frá námi árið 1962 leysti Þorleifur
ferskvatnsmál Grímseyinga sem voru í miklum
ólestri. Vatnsmálin á eynni hafa verið í lagi síðan,
með smáendurbótum í kringum 1973, og enn er alls
vatns sem þörf er á í Grímsey aflað á eynni sjálfri
þótt ekki sé hún stór.
Þorleifur skrifaði mikið um jarðfræði Reykjavíkur-
svæðisins og hafði mikinn áhuga á náttúrufari og
sögu og verndun svæðisins. Þetta kemur fram bæði
í skrifum hans og starfi í Náttúruverndarnefnd
Reykjavíkur og í fornleifarannsóknum hans. Hann
var jarðfræðilegur ráðgjafi við fornleifauppgröftinn í
Kvosinni í miðbæ Reykjavíkur á áttunda áratugnum.
Hann átti líklega mestan þátt í hreinsunarátakinu á
Elliðaárvogssvæðinu, verndun Háubakka í Elliðaár-
vogi á svipuðum tíma og seinna Öskjuhlíðar og
Laugarness, sem og verndun óspilltrar náttúrulegrar
strandlengju þar, svo dæmi séu nefnd.
Þorleifur lagði á ráðin um legu háspennulínunnar
í Hvalfirði, línunnar austan frá Þjórsá að Grund-
artanga og á fleiri stöðum. Í Hvalfirði hafði hann að
leiðarljósi að koma línunni þannig fyrir í landinu að
sem minnst bæri á henni, hún vekti litla athygli og
væri mönnum ekki þyrnir í augum, eins og línur af
þessum toga eru víða, einkum þar sem þær ber við
himin séð frá alfaraleiðum. Af gamla Hvalfjarðar-
veginum, sem þá var alfaraleið, hverfur línan nær
alveg í bakgrunninn og vekur nánast enga athygli.
Þetta er gott dæmi um það hvernig Þorleifur sá
jafnan í einni svipan náttúrufræði og vernd náttúr-
unnar, náttúrufræði og hagnýtingu þekkingar um
náttúruna í samhengi sem ekki mætti rjúfa.
Hraunkælingin á Heimaey er án efa ein merki-
legasta saga sem til er af baráttu manna við óhemjur
náttúruhamfara. Illu heilli er sú saga enn órakin
og óskráð, ósögð í smáatriðum, og liggur því enn
í manna minnum sem atburður sem gæti gleymst
í öllum aðalatriðum. Færi svo myndi hann aðeins
lifa sem þjóðsaga, með allri þeirri ónákvæmni og
hugmyndaflækjum sem einkenna slíkar sögur. Þrír
menn eru yfirleitt taldir í fremstu röð áhrifamanna
varðandi hraunkælinguna. Þorbjörn Sigurgeirsson
prófessor, eðlisfræðingur á Raunvísindastofnun
Háskólans, en hann vann fyrstur manna með hug-
myndina um hraunkælingu, gerði tilraunir með
hana í Surtseyjargosinu og stýrði útfærslu hennar á
Heimaey. Sveinn Eiríksson, slökkviliðsstjóri á Kefla-
víkurflugvelli, var meginstjórnandi framkvæmda á
eynni. Þorleifur Einarsson jarðfræðingur tók þátt í
verkinu allan tímann meðan gosið stóð og unni sér
ekki hvíldar. Hann barðist fyrir framgangi þess leynt
og ljóst, bæði á vettvangi atburðanna og pólitískum
vettvangi, og líklega var það hann sem átti hug-
myndina að því að hefja kælinguna og koma henni
til leiðar. Þá gætti hann ekki að heilsu sinni, slíkur
var áhugi hans og ósérhlífni.
Þorleifur í viðkynningu
Þorleifur var dagfarsprúður og skemmtilegur, fróður
með afbrigðum um náttúru og sögu landsins. Hann
var traustur og hlýr vinur og það var auðvelt að
verða vinur hans. Hann var, eins og gjarnan er sagt,
sterkur persónuleiki. Hann kom yfirleitt fram sem
maður með hreinar og ákveðnar skoðanir og vék
ógjarnan frá þeim, enda voru þær yfirleitt vel grund-
aðar frá hans hendi en ekki eingöngu tilfinningamál,
þótt hann væri tilfinningaríkur náttúrunnandi. Slíkir
Jarðfræðingarnir Guðmundur E. Sigvaldason og Þorleifur
Einarsson virða fyrir sér mola af glænýju bergi úr Surtsey
ásamt Elínu Pálmadóttur blaðamanni. Surtsey gjósandi í
baksýn. Ljósm.: Sigurgeir, 19. febrúar 1964.