Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 14

Náttúrufræðingurinn
14
Afrennsli hefur að einhverju leyti
verið grunnvatnsstreymi, en um
lægðir og sigdali hafa lækir og fall-
vötn leitað til stöðuvatna og sjávar
rétt eins og nú. Þessa sjást víða merki
í blágrýtismynduninni þar sem völu-
bergslög og sandsteinslög bera vott
um árframburð (1. mynd). Efna-
veðrun og jarðhiti hafa sums staðar
flýtt mjög fyrir þéttingu berggrunns-
ins og skapað skilyrði til yfirborðs-
rennslis. Meðal þykkustu setlaganna
í íslensku blágrýtismynduninni eru
fínkorna siltsteins- og leirsteinslög
með plöntusteingervingum. Þetta
er stöðuvatnaset, sem safnast hefur
fyrir í lægðum og dölum. Gera
má ráð fyrir að svipaðar aðstæður
hafi leitt til myndunar stöðuvatna
þá og nú. Hratt landsig leiðir til
hárrar grunnvatnsstöðu og helstu
stöðuvötn á Íslandi nú á dögum eru
mynduð við slíkar aðstæður, inni á
virkum gosbeltum. Gruggugt árvatn,
fok og lífræn ferli hafa smám saman
fyllt þessar staðbundnu setlaga-
dældir, og árframburður hefur að
lokum kaffært vatnasetið í óseyrar-
seti. Allvíða eru merki um sérkenni-
legar stuðlamyndanir og kubbaberg
í hraunlögum, sem hafa runnið út
yfir slíkar setlagadældir. Efnaveðrun
hefur losað um járn í jarðvegi og seti
og víða litað lögin rauð.3 Sú veðrun
hefur vafalítið átt sér stað í röku
og frekar hlýju loftslagi. Efnaskipti
við súrefnisríkt, heitt grunnvatn
geta að einhverju leyti skýrt hinn
rauða lit sem einkennir mörg setlög
í blágrýtismynduninni. Í einstaka
tilvikum gætu glóandi hraun hafa
rauðbrennt efsta hluta setlaganna.
Við Óshlíðarveg milli Bolungavíkur
og Hnífsdals er margra metra þykkt
rautt setlag með a.m.k. tveimur
ljósum gjóskulögum, sem virðast
hafa fallið á gróna jörð.4
Ísland er ungt land og saga þess
nátengd Atlantshafinu. Á Íslandi
mætast tveir neðansjávarhryggir,
Mið-Atlantshafshryggurinn og
Grænlands-Færeyjahryggurinn. Sá
fyrrnefndi er virkur rekhryggur en
hinn síðarnefndi er af allt annarri
gerð. Hann tengir hins vegar saman
blágrýtissvæðin á Austur-Grænlandi
annars vegar og Færeyjum og Bret-
landseyjum hins vegar. Fyrir 70–60
milljónum ára lágu þessi svæði
saman en þau hefur síðan rekið í
sundur. Ný eldvirkni hlóð fyrst upp
blágrýtisstafla á meginlandsskorpu,
en hún klofnaði brátt í tvennt; Græn-
land tók að reka í vestur en Evrópu í
austur. Grænlands-Færeyjahryggur-
inn er raunar þykkildi á hafsbotni
sem er rakið til framleiðslu blágrýtis
við Ísland. Talið er næsta víst að allt
það berg sem nú er ofansjávar hér á
landi hafi myndast eftir að öll þurr-
lendistengsl við önnur landsvæði
rofnuðu og núverandi Ísland varð
til eftir að rek og eldvirkni fluttist frá
Ægishrygg vestur á Kolbeinseyjar-
hrygg fyrir um það bil 27 milljónum
ára.1 Talið er að undir Íslandi sé til-
töulega létt myndun sem beri landið
uppi. Við sífellt rek hlaut að koma að
því að þeir hlutar jarðlagastaflans
sem lengst voru frá rekmiðju færu
að kólna og dragast saman. Þannig
lækkar Íslandshvelfingin til beggja
handa frá miðju hins létta reits undir
landinu. Tengsl við þurrlendi virðast
fyrst hafa rofnað að austanverðu til
Bretlandseyja og Færeyja en síðan
vestur á bóginn til Austur-Græn-
lands, og það hefur ef til vill gerst
um það leyti sem eldvirknin færð-
ist frá Ægishrygg vestur á Kolbeins-
eyjarhrygg. Gera má ráð fyrir því
að meðan eldvirknin var á Ægis-
hrygg hafi þar myndast eins konar
Frum-Ísland. Eftir að Kolbeinseyjar-
hryggur og eldvirkni á hinu nýja
Íslandi tóku við sér má gera ráð
fyrir að landsamband hafi verið á
milli þessara tveggja landsvæða sem
mynduðust á sitt hvorum hryggnum
áður en sá eldri kulnaði og sökk í sjó.
Þannig gæti hvert landsambandið
hafa tekið við af öðru og gert bæði
plöntum og dýrum mögulegt að fara
á milli og ná til núverandi Íslands
í áföngum.
Gróðurfarssaga
Víða í setlögum í íslensku blágrýtis-
mynduninni hafa fundist leifar
plantna sem lifðu hér á síðari hluta
nýlífsaldar.5 Sums staðar eru leif-
arnar svo vel varðveittar að greina
má þær til ættkvíslar og jafnvel teg-
undar, og hafa rannsóknir á leifum
þessum gefið margvíslegar upp-
lýsingar um loftslag, gróðurfar og
dýralíf hér á landi til forna.
Í hraunlögunum hafa einnig
fundist menjar um gróður sem
klæddi landið á efri hluta nýlífs-
aldar og eru holur og för eftir trjá-
boli og greinar algengastar. Slíkar
menjar eru vel varðveittar í Kotagili
í Skagafirði, en einnig hefur fundist
1. mynd. Völubergslag í Lambagili í Vatnsfirði á Barðaströnd. Lagið er um það bil 8 m á
þykkt og aldur þess um 12 milljónir ára. – A 12 million-year-old conglomerate bed in
Lambagil, Vatnsfjörður, Northwest Iceland. The bed is about 8 m thick.