Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 15

15
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
töluvert af förum eftir trjáboli víða
á Barðaströnd og í Jökulfjörðum.
Víða má sjá för eftir trjábörk á
holuveggjunum, en þá hefur börk-
urinn sprungið og kvika troðist
inn í sprungurnar, sem oft mynd-
uðu rétthyrnd net.6 Glóandi hraun
rann þá yfir skóginn og trén kol-
uðust án þess að brenna strax, þar
sem lítið sem ekkert súrefni komst
að til að viðhalda bruna, enda eru
trjábolaförin aðallega neðst í hraun-
lögum og oft yfir allþykku setlagi.
Síðan hafa trén eyðst og stóð þá eftir
holan eða hraun tróðst inn í hana og
myndaði afsteypu af trjábolnum.6
Slíkar afsteypur hafa fundist all-
víða, t.d. í Húsavíkurkleif í Stranda-
sýslu, á Barðaströnd, í Skagafjarðar-
dölum og í Óslandi í Hornafirði
(2. mynd).6,7 Allvíða hefur hart efni
eins og kísill sest í tréð áður en það
eyddist. Þá varðveitist formið lítt
skemmt og oft má telja árhringi í
kísilrunnum stofnum.
Surtarbrandur er allvíða í set-
lögum á milli hraunlaga í blágrýt-
ismynduninni, en hann er upphaf-
lega trjábolir og mór sem hafa kolast.
Surtarbrandslögin eru víðast frekar
þunn, sjaldan meira en einn metri á
þykkt. Steinbrandur er lagskiptur og
einkum myndaður úr smágerðum
jurtaleifum, t.d. greinum og blöðum,
en viðarbrandur er myndaður úr
trjábolum.8 Í viðarbrandi eru stofn-
arnir orðnir meira og minna flatir
af jarðlagafargi, en viðargerðin er
samt varðveitt. Viðarbrandur frá
Vestfjörðum og Tjörnesi hefur verið
greindur eftir viðargerð og virðast
barrtré eins og fura, risafura, vatna-
fura og lerki vera algengustu tré í
lögunum, en hér og þar ber einnig
töluvert á leifum lauftrjáa, einkum
á svæðum þar sem grunnvatn stóð
hátt.4,5 Leirbrandur er dökkur eða
svartur leir eða silt sem oft fylgir
brandinum og hefur setið þá tekið í
sig mismikið af kolefni úr jurtaleif-
unum.8
Í setlögum sem fylgja surtarbrand-
inum hafa fundist margs konar jurta-
leifar; trjástofnar og greinar, blaðför,
aldin og fræ, ásamt smásæjum frjó-
kornum og gróum. Jurtaleifarnar
eru einkum varðveittar í silt- eða
sandkenndu vatnaseti, t.d. í Surtar-
brandsgili hjá Brjánslæk. Fyrir um
það bil 12 milljónum ára var stöðu-
vatn þar sem gilið er nú. Jurtaleifar
sem bárust út í vatnið féllu til botns
og grófust í botneðjuna. Í vatninu
lifðu nokkrar tegundir örsmárra kísil-
þörunga. Vafalítið hafa margir tekið
eftir því að flögur úr gilinu eru hvítar
á annarri hliðinni en svartar á hinni.
Eggert Ólafsson (1772)9 gat um það
í Ferðabók sinni að svo væri sem
fínkornótt eldfjallaaska hefði fallið
á blöðin. Síðar kom í ljós að hvíta
skorpan er samsett úr örsmáum kísil-
þörungum.10 Þeir sitja á blöðunum
og raunar á öllum stærri flötum, en
hafa að sjálfsögðu einnig botnfallið
samhliða öðru lífrænu og ólífrænu
seti og blandast því. Dýptardreifing
kísilþörunganna virðist eindregið
benda til þess að vatnið hafi verið
frekar grunnt. Að lokum hefur það
grafist undir hrauni, en sjá má brota-
og kubbaberg ofan á setinu þar
sem kvikan hefur storknað hratt og
sprungið þegar hún rann út í vatnið
hálffullt af seti. Í Þrymilsdal og við
Brekkuá upp af Hreðavatni hefur
verið svo mikið af kísilþörungum
í sumum vötnum, sem jurtaleifar
bárust út í fyrir 7–6 milljónum ára,
að setið er þar víða næstum hvítt á
litinn og afar létt.4 Við Tröllatungu
og Húsavík í Steingrímsfirði hafa
einnig verið stöðuvötn fyrir um það
bil 10 milljónum ára og jurtaleifar
borist út í þau. Syðstu stöðuvötnin
við Tröllatungu hafa síðan grafist
í miklu vikurgosi og er vikurinn
líklegast ættaður úr megineldstöð
sem var í Króksfirði um þetta leyti.
Mikið af mýrarrauða hefur borist út
í vatnið eða vötnin við Húsavík, og
má sjá mikið af leirjárnsteinskúlum í
lögunum í Húsavíkurkleif, en í þeim
eru oft vel varðveitt för eftir lauf-
blöð. Í Hrútagili í Mókollsdal hafa
jurtaleifar sest fyrir í gígvatni, sem
myndaðist fyrir um 9–8 milljónum
ára í tengslum við allstóra megineld-
stöð, en miðja hennar var rétt sunnar
og innar í dalnum.4
Plöntusteingervingar eru best
varðveittir í setlögum blágrýtis-
myndunarinnar á Vestfjörðum og
Vesturlandi (3. mynd). Aðgengilegar
og vel varðveittar plöntuleifar hafa
fundist í Þórishlíðarfjalli í Selárdal, í
Botni í Súgandafirði, við Ketilseyri
í Dýrafirði, í Surtarbrandsgili hjá
Brjánslæk, við Tröllatungu og í Húsa-
víkurkleif í Steingrímsfirði, í Mókolls-
dal í Kollafirði í Strandasýslu og í
2. mynd. Afsteypa af trjábol í Húsavíkurkleif í Steingrímsfirði. Aldur hraunsins er um
10 milljónir ára. – A pseudomorph of a tree trunk in a Tertiary lava at Húsavíkurkleif,
Steingrímsfjörður, Northwest Iceland. The age of the lava is about 10 Ma.