Náttúrufræðingurinn

Volume

Náttúrufræðingurinn - 2012, Page 18

Náttúrufræðingurinn - 2012, Page 18
Náttúrufræðingurinn 18 er til staðar í setinu í þó nokkrum mæli. Í Elliðavogi hjá Reykjavík er um það bil 20 cm þykkt lag af koluðum viðarleifum, sem hvílir á völubergi, en viðarleifarnar eru rétt neðan við Reykjavíkurgrágrýtið. Í þessum lögum, sem líklegast eru frá því seint á ísöld, hafa fundist fræ og aldin af ýmsum núlifandi plöntu- tegundum, ásamt frjókornum af birki, víði og ýmsum jurtum.4,17 Plöntuleifar hafa fundist neðst í setlögunum í Breiðuvík á Tjörnesi. Ber þar mest á frjókornum af furu, elri, birki, víði og grösum, og því má vera ljóst að skógurinn var að mestu horfinn fyrir tæplega 2 milljónum ára en runnagróður tekinn við með einstaka barrtrjám og elri.13 Á síð- ustu hlýskeiðum ísaldar virðist birki hafa verið eina skógartréð og gróður orðinn svipaður og nú er. Kulvísu trén, sem settu mjög svip sinn á elstu plöntufélögin á Íslandi, dóu flest út í frosthörkum og kuldum fyrstu jökulskeiðanna og áttu ekki afturkvæmt vegna ein- angrunar landsins. Gróður á ísöld færðist smám saman í núverandi horf. Íslenska ísaldar- og nútíma- flóran hefur greinilega evrópskan svip, en elstu plöntusamfélögin sýna einnig skyldleika við plöntur í lauf- skógabelti austanverðrar Norður- Ameríku. Af þeim 440 tegundum háplantna sem lifa hér á landi finn- ast um 97% í Evrópu, en aðeins 10 teljast vera amerískar tegundir.18 Eftir að hafstraumar breyttust til núverandi horfs, fyrir um það bil 3,6 milljónum ára, og íshella fór að myndast á Grænlandi, fyrir um 2,6 milljónum ára, má segja að aðflutn- ingsleiðir plantna úr vestri hafi orðið enn illfærari. Landdýraleifar Leifar land- og ferskvatnsdýra hafa sjaldan fundist í setlögum í íslensku blágrýtismynduninni, enda geym- ast dýraleifar illa í kalksnauðum setlögunum og leysast fljótlega upp. Af ferskvatnsdýrum hafa fundist örsmá svipudýr og stoð- nálar úr litlum svampdýrum innan um plöntuleifarnar í Surtarbrands- gili hjá Brjánslæk.10 Vatnaflær hafa fundist í setlögum í Mókollsdal og Langavatnsdal.4,15 Í gili ofan Illuga- staða í Fnjóskadal hafa fundist set- kjarnar (innri kjarnar) úr samlokum sem líklega lifðu í fersku vatni, en allmikið er af plöntuleifum og kísil- þörungum í setinu.19 Leifar landdýra hafa sjaldan fundist í íslenskum jarðlögum. Sagt hefur verið frá bjöllutegund úr lög- unum í Surtarbrandsgili hjá Brjáns- læk,20 en líklegt má telja að þar hafi plöntuleif og skordýr ekki verið rétt greind.4 Skjaldlúsum hefur verið lýst úr setlögum við Tröllatungu í Steingrímsfirði, en ekki hefur verið unnt að endurskoða þá greiningu því eintökin virðast týnd. Í Hrúta- gili innarlega í Mókollsdal hafa hins vegar fundist vel varðveitt skordýr, bæði rykmý og blaðlús (6. mynd).15 Blaðlúsin tilheyrir tegund- inni Longistigma caryae, stóru hikko- ríublaðlúsinni, en hún lifir nú í áður- nefndu laufskógabelti í austurhluta Norður-Ameríku. Fundur hennar í íslenskum jarðlögum er um margt athyglisverður. Í fyrsta lagi virðist hér vera um að ræða elsta eintak núlifandi blaðlúsartegundar. Í öðru lagi er hún ein stærsta blaðlús sem fundist hefur, en framvængirnir eru 8–9 mm langir og með stór væng- merki. Í þriðja lagi hefur hún tölu- verða sérstöðu innan ættar sinnar, því hún lifir á margs konar lauftrjám, t.d. hikkoríu, beyki, kastaníu, eik, hlyn, ösp og mjaðarlyngi. Sumar þessara plantna finnast með blað- lúsinni í setlögunum í Mókollsdal og því er sennilegt að sambandið milli plöntu og blaðlúsar hafi verið svipað þegar setlögin voru að hlað- ast upp í Mókollsdal fyrir 9–8 millj- ónum ára og það er í austanverðri Norður-Ameríku á okkar dögum. Að lokum skal nefnt að fyrir nokkrum árum fundust leifar land- spendýra í setlagi í Þuríðarárgili í Hofsárdal í Vopnafirði.21 Þær voru í rauðu siltsteinslagi í um það bil 330 m hæð yfir sjó og er allþykkt hraunlag ofan á siltsteininum. Þarna fundust beinaleifar úr herðasvæði ungs hjartardýrs og má m.a. greina hluta úr herðablaði. Frekari grein- ing til tegundar hefur ekki ennþá reynst gerleg. Aldur setlagsins með beinunum er 3,5–3 milljónir ára, þannig að dýrið hefur lifað hér áður en ísöld gekk í garð. Því má vera ljóst að dýr jafnt sem plöntur ein- angruðust á landinu þegar það varð eyja í Norður-Atlantshafi. Einu landdýraleifarnar sem komið hafa í ljós í hlýskeiðslögum hér á landi eru skordýr og vatna- krabbar, sem fundust í setlögum með koluðum jurtaleifum í Elliða- vogi við Reykjavík, og virðist ein- göngu vera um núlifandi tegundir að ræða.17,22 Þær eru líklega frá hlý- skeiði á seinni hluta ísaldar. Frekar lítið hefur fundist af land- hryggdýraleifum úr lögum frá síð- jökultíma. Þó hefur fundist jaxl úr ísbirni í um það bil 13.000 ára gömlum setlögum í Röndinni við Kópasker.23 Í sandsteinslögum frá síðjökultíma við Elliðaár hjá Reykja- vík hafa fundist fótspor eftir gleið- gengan sundfugl, og hafa þau mark- ast í mjúkan sandinn.23 Ennfremur hafa bein úr æðarfugli fundist í sjávarsetlögum af svipuðum aldri í Melabökkum í Melasveit.24 6. mynd. Rykmý í 9–8 milljón ára gömlu vatnaseti í Mókollsdal í Kollafirði á Strönd- um. – Bibionidae sp. from 9–8 million-year- old sediments in Mókollsdalur, Kollafjörður, Northwest Iceland.
Page 1
Page 2
Page 3
Page 4
Page 5
Page 6
Page 7
Page 8
Page 9
Page 10
Page 11
Page 12
Page 13
Page 14
Page 15
Page 16
Page 17
Page 18
Page 19
Page 20
Page 21
Page 22
Page 23
Page 24
Page 25
Page 26
Page 27
Page 28
Page 29
Page 30
Page 31
Page 32
Page 33
Page 34
Page 35
Page 36
Page 37
Page 38
Page 39
Page 40
Page 41
Page 42
Page 43
Page 44
Page 45
Page 46
Page 47
Page 48
Page 49
Page 50
Page 51
Page 52
Page 53
Page 54
Page 55
Page 56
Page 57
Page 58
Page 59
Page 60
Page 61
Page 62
Page 63
Page 64
Page 65
Page 66
Page 67
Page 68
Page 69
Page 70
Page 71
Page 72
Page 73
Page 74
Page 75
Page 76
Page 77
Page 78
Page 79
Page 80
Page 81
Page 82
Page 83
Page 84
Page 85
Page 86
Page 87
Page 88
Page 89
Page 90
Page 91
Page 92
Page 93
Page 94
Page 95
Page 96
Page 97
Page 98
Page 99
Page 100
Page 101
Page 102
Page 103
Page 104
Page 105
Page 106
Page 107
Page 108
Page 109
Page 110
Page 111
Page 112
Page 113
Page 114
Page 115
Page 116
Page 117
Page 118
Page 119
Page 120
Page 121
Page 122
Page 123
Page 124
Page 125
Page 126
Page 127
Page 128
Page 129
Page 130
Page 131
Page 132
Page 133
Page 134
Page 135
Page 136
Page 137
Page 138
Page 139
Page 140
Page 141
Page 142
Page 143
Page 144
Page 145
Page 146
Page 147
Page 148
Page 149
Page 150
Page 151
Page 152
Page 153
Page 154
Page 155
Page 156
Page 157
Page 158
Page 159
Page 160
Page 161
Page 162
Page 163
Page 164
Page 165
Page 166
Page 167
Page 168

x

Náttúrufræðingurinn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.