Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 22

Náttúrufræðingurinn
22
jökulskjalda.14 Ásýnd setlaga og
gosmyndana í íslenska jarðlaga-
staflanum, bæði í Borgarfirði, Tjör-
nesi, Jökuldal og Fljótsdal og á Mið-
suðurlandi, benda til þess að mest-
allt landið hafi í fyrsta skipti hulist
jökli fyrir um 2,5 milljónum ára en
staðbundnir jöklar hafi byrjað að
stækka talsvert fyrir um 4 milljónum
ára.39,40,41
Ef til vill má færa rök fyrir því að
síðasta ísöld hefjist fyrir 2,6–2,5 millj-
ónum ára, þegar fyrsta stóra jökul-
skeiðið á nýlífsöld skall á. Hins vegar
er ljóst að nokkru áður voru jöklar
þegar farnir að myndast á hálendum
svæðum inni í landi, einkum suð-
austanlands. Elsta jökulberg sem
nær út að strönd hér á landi er hins
vegar neðra lagið í Furuvík á Tjör-
nesi, en það er um 2,5 milljón ára
gamalt.31,14
Á ísöld voru miklar sveiflur í lofts-
lagi og skiptust á jökulskeið með
mjög köldu loftslagi og hlýskeið
með loftslagi svipuðu því sem nú
er. Loftslagssveiflurnar hafa markað
greinileg spor í jarðlögin, gosberg
sem setlög, en saga veðurfars og
þróun lífsins síðustu ármilljónirnar
er skráð í þessar jarðmyndanir,
einkum setlögin. Á jökulskeiðum
breiddust jöklar yfir stór svæði, sem
nú eru auð, en ekki er víst að allt
landið hafi nokkurn tíma verið hulið
jökli. Líklegra er talið að smá svæði,
einkum í fjöllum á Norðurlandi, hafi
verið íslaus.42
Jarðlög frá ísöld eru frábrugðin
jarðlögum blágrýtismyndunarinnar
að því leyti að þau bera þess oft
merki að jöklar höfðu áhrif á myndun
þeirra. Á hlýskeiðum runnu að vísu
hraun sem mörg hver líkjast hraun-
lögum blágrýtismyndunarinnar, en
á jökulskeiðum hlóðst upp móberg,
einkum við gos undir jökli. Móberg
er því fyrst og fremst einkennandi
fyrir ísaldarlögin og heldur lítið er af
því í eldri og yngri jarðmyndunum.
Setlög frá ísöld eru af ólíkari uppruna
en eldri setlög; ár- og vatnaset ásamt
sjávarseti er varðveitt frá hlýskeiðum,
jökulárset frá lokum jökulskeiða og
jökulbergslög af ýmsu tagi frá jökul-
skeiðum. Í jökulbergi er venjulega
jökulnúið grjót og lagskipting oft-
ast ógreinileg, en einkennandi er að
setið er lítt aðgreint eftir kornastærð
og gjarnan spunnið úr tveimur áber-
andi þáttum, silti annars vegar og
steinvölum eða hnullungum hins
vegar (tvistberg). Slíkt berg hvílir oft
á jökulrispuðu undirlagi. Set frá ísöld
er venjulega samanlímt og orðið að
föstu bergi, leir-, silt- eða sandsteini,
völubergi eða jökulbergi. Setlög frá
ísöld eru víða allvel varðveitt hér á
landi, einkum þar sem hraun hafa
runnið yfir þau og verndað fyrir sliti
og eyðingu.
Jökulskeiðin voru mislöng og
sama er að segja um hlýskeiðin. Síð-
asta hlýskeið byrjaði líklega fyrir
130.000 til 120.000 árum og lauk fyrir
um það bil 70.000 árum. Þá byrjaði
síðasta jökulskeið, sem stóð í 60.000
ár, en því lauk fyrir 11.700 árum við
upphaf nútíma. Löngum var álitið
að jökulskeiðin hefðu verið fjögur
eða fimm, en nýrri rannsóknir gefa
til kynna að þau hafi verið mun
fleiri, varla færri en tíu.14
Lífveruleifar frá ísöld benda til
þess að loftslag og sjávarhiti á hlý-
skeiðum hafi verið líkt og nú er.
Hins vegar var miklu kaldara á jökul-
skeiðunum og þá hefur meðalárs-
hiti verið 5–10°C lægri en hann er nú
og snælína virðist hafa legið allt að
1.000 m neðar. Á síðasta jökulskeiði
var landið að mestu þakið ís, en á
Suðvesturlandi, bæði í Njarðvíkum
og á Seltjarnarnesi, hafa fundist
setlög með skeldýrum sem lifðu hér
við land á síðasta jökulskeiði, fyrir
20.000–30.000 árum, og bendir það
ótvírætt til þess að á þeim tíma hafi
landið ekki allt verið ísi hulið.43
Síðjökultími
Þegar hlýna tók í lok síðasta jökul-
skeiðs voru loftslagsbreytingarnar
til hins betra ekki samfelldar og
a.m.k. tvö kuldköst eru þekkt frá
þessum tíma, síðjökultíma. Þá
skriðu fram jöklar og skildu eftir
sig allmikla jökulgarða, og eru þeir
eldri, Álftanesröðin, 12.500–12.000
ára en hinir yngri, Búðaröðin, um
11.000 ára.44 Þegar jöklar minnkuðu
við bráðnun hækkaði yfirborð sjávar
frekar hratt og láglendið, sem kom
undan jöklum, fór undir sjó og á það
hlóðst sjávarset. Síðan reis landið úr
sæ þegar jökulfarginu létti, en land-
lyftingin var í byrjun miklu hæg-
ari en hækkun sjávarborðs. Hæstu
sjávarmörk virðast vera af svip-
uðum aldri um land allt, um 11.000
ára, en landið hefur ekki allstaðar
risið jafnmikið; t.d. eru hæstu fjöru-
mörk í Árnes- og Rangárvalla-
sýslum í um það bil 110 m hæð
yfir sjó og um 120 m í Borgarfirði,
en víða annars staðar um 60 m.44 Í
sjávarsetinu eru víða leifar götunga,
krabbadýra og lindýra og bera þau
víðast sama svip og nútíma sædýra-
samfélög við strendur landsins (9.
mynd). Þó hafa í elstu setlögunum
fundist kaldsjávartegundir frá síð-
jökultíma, og má þar minna á jökul-
toddu sem ekki lifir hér lengur.
Allþykk setlög eru varðveitt á Sel-
tjarnarnesi og í norðanverðum Foss-
vogi þar sem þau hvíla á jökulrák-
uðu Reykjavíkurgrágrýti.45,46 Lög
þessi eru að mestu úr silt- og sand-
steini og í þeim er töluvert af leifum
sædýra, einkum götunga, snigla,
samlokna og krabbadýra. Þau hafa
því myndast í sjó í lok síðasta jökul-
skeiðs (síðjökultíma), en þar til fyrir
fáeinum árum voru lögin í Fossvogi
talin mynduð á síðasta hlýskeiði
ísaldar og lögin í Elliðavogi á því
næstsíðasta.45
Allvíða hafa fundist rostungsbein,
svo sem hauskúpur, tennur, rifbein
og reðurbein, í fornum marbökkum
lágt yfir sjó á svæðinu frá Faxaflóa til
Húnaflóa, en sumar þessara leifa eru
hins vegar í setlögum sem sest hafa
til á nútíma. Tungubein úr þorski
hefur fundist í 75 m hæð yfir sjó, í
sjávarseti frá síðjökultíma við Hellis-
holtalæk í Hrunamannahreppi.23
Nútími
Jarðlög frá nútíma eru með ýmsu
móti: hraunlög, gjóskulög, ár- og
vatnaset ásamt sjávarseti. Jöklar hafa
yfirleitt ekki farið yfir þessi lög eða
raskað þeim nema þau séu mjög
nálægt núverandi jöklum. Þannig
hefur Breiðamerkurjökull ýtt upp
sjávarseti frá miðhluta nútíma þegar
hann skreið fram og dró sig síðan til