Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 28

Náttúrufræðingurinn
28
Höfundar þessarar greinar könn-
uðu umfang og gerð dyngjanna
þar sumarið 2011 jafnframt því
sem hugað hefur verið að öðrum
jarðfræðilegum ummerkjum snjó-
flóða þar og víðar á Tröllaskaga,
t.d. í Svarfaðardal, Skíðadal, Hörg-
árdal og Öxnadal. Á þessum snjó-
þungu svæðum eru snjóflóð mjög
tíð og ummerki þeirra víða greinileg.
Slíkar aðstæður skapa góð skilyrði
fyrir rannsóknir og kortlagningu
jarðfræðilegra ummerkja snjóflóða.
Með þessari grein er hugmyndin
að taka saman yfirlit um mismun-
andi jarðfræðileg ummerki snjó-
flóða á Íslandi, sýna dæmi um slík
ummerki og lýsa einkennum þeirra.
Gagnaöflun
Undanfarin ár hafa höfundar starfað
við rannsóknir og ráðgjöf í tengslum
við snjóflóð og við ýmsar jarð-
og jöklafræðitengdar rannsóknir á
Tröllaskaga. Unnið hefur verið að
skráningu snjóflóðasögu og snjó-
flóðaaðstæðna í Svarfaðardal, Hörg-
árdal og Öxnadal. Margar ferðir upp
að jöklum og um snjóflóðasvæði til
dala og fjalla hafa skilað ágætum
gögnum um ummerki snjóflóða á
svæðinu. Sumarið 2010, í einum
jöklatúrnum, sáu höfundar loks
stórfenglegar snjóflóðadyngjur á
Þverárdal, sem Gunnar Rögnvalds-
son í Dæli hafði áður lýst í sam-
tali (2005). Þessi fyrirbrigði vöktu
sérstaka athygli höfunda vegna
stærðar og umfangs. Farið var til
frekari könnunar snemmsumars
2011 og landformin og nánasta
umhverfi þeirra, svo sem snjóflóða-
farvegir, athugað. Lausleg athugun
var gerð á seteiginleikum í jarð-
sniði utan í stærstu dyngjunni og
á yfirborði hennar. Umfang dyngj-
unnar var kortlagt með GPS-hand-
tæki (GPSmap51). Lögun hennar
var mæld í nokkrum sniðum, bæði
þvers og langs yfir dyngjuna, en
notast var við rótgrónar landmæl-
ingaaðferðir, handhallamæli, 50 m
málband og mælistiku. Yfirlitskort
af svæðinu var unnið í landupp-
lýsingaforritinu ArcGis og sniðin
teiknuð í gagnavinnsluforritinu R.
Jón Þórarinsson frá Hæringsstöðum
lýsti fyrir höfundum í samtali (2005)
álíka snjóflóðadyngjum á Holárdal
í Skíðadal og var einnig gerð ferð
þangað síðsumars 2011.
Umhverfi og aðstæður
Berggrunnurinn í Svarfaðardal og
Skíðadal er um 10 milljón ára gam-
all og einkennist af misþykkum
basalthraunlögum með þunnum
setlögum á milli.11,12 Tröllaskagi er
mótaður af jöklum ísaldar og ein-
kenna djúpir og þröngir jökulsorfnir
dalir á milli hárra og brattra fjalla
skagann (1. mynd). Ummerki um
ísaldarjöklana, t.d. jökulgarðar og
sethjallar, sjást víða í fjallshlíðum
og dalbotnum.13,14 Þegar jöklar á
ísöld hálffylltu dali stóðu fjallstindar
upp úr og urðu fyrir áhrifum sífrera
og öflugrar frostveðrunar. Halldór
G. Pétursson (2010) velti upp þeim
möguleika að sífreravirkni á síðasta
jökulskeiði og jafnvel á litlu ísöld
sé áhrifaþáttur í miklu framboði
lausra setefna í fjalllendi á svæðinu
nú. Ofanflóð eru tíð á svæðinu, en
auk snjóflóða hafa skriðuföll verið
nokkuð algeng um aldir. Fyrir utan
að valda tjóni á jarðvegi hafa ofan-
flóð sums staðar valdið eigna- og
manntjóni.14,15
Fjöllin í Svarfaðardal og Skíða-
dal ná flest 1000–1400 m hæð og í
hlíðum þeirra eru víða vatnssorfin
gil sem oftar en ekki eru miklir
snjóflóðafarvegir. Þegar saman fer
mikil snjókoma og hvass vindur
getur snjósöfnun verið mikil í upp-
takasvæði snjóflóða. Snjórinn safnast
fyrst og fremst hlémegin í fjöllum
en gil geta einnig safnað miklum
1. mynd. Gervitunglamynd af Tröllaskaga (Inniheldur efni ©Cnes 2002–2007, Distribu-
tion Spot Image S.S., France, öll réttindi áskilin. ©Landmælingar Íslands 2011). Vel sést
hvernig skaginn er sundurskorinn af jöklum ísaldar. Í hæstu fjöllum eru snjófyrningar
og jöklar. – Spot 5 satellite image showing glacially carved (tributary) valleys of Trölla-
skagi peninsula, North Iceland.