Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 38

Náttúrufræðingurinn
38
Þegar þykkt setlagasyrpunnar á
þessu langsniði er borin saman við
landslagið sjást greinilega tveir set-
fleygar á innri hlið jökulgarðanna
frá 1810 og 1890. Þetta má skýra
með líkani fyrir hreyfingar í undir-
lagi og dreifingu setlaga undir Brúar-
jökli í framhlaupi. Nýlegar rann-
sóknir við Brúarjökul hafa sýnt að
jökullinn situr sem fastast á undir-
lagi sínu þegar hann hleypur fram
en að undirlagið (setlagasyrpan)
skautar á berggrunninum.13 Ástæða
þess er mikill vatnsþrýstingur í fín-
kornóttu undirlaginu sem vegur á
móti þunga jökulsins og undirlags-
ins svo að það lyftist af berggrunn-
inum. Fínkornótt og lárétt lagskipt
setlög, sem fylgja yfirborði berg-
grunnsins en skera neðan af setlaga-
syrpunni fyrir ofan, eru til vitnis um
rennsli vatns á mörkum berggrunns
og setlagasyrpunnar sem jökullinn
hvílir á.
Vegna aftengingar undirlags og
berggrunns dregst undirlagið með
jöklinum þegar hann hleypur fram,
en færist þó nokkru hægar fram
en jökullinn sjálfur (3. mynd). Af
þessum sökum flyst mikið set fram
og þjappast og aflagast um leið.
Þykkt undirlagsins eykst því jafnt
og þétt í átt til jökulsporðsins, þar
sem það myndar mikinn setfleyg
sem hallar mót jökli (2. og 4. mynd).
Ofan á þessum setfleyg mynduð-
ust Hraukar síðan undir lok fram-
hlaupsins.
Landlögun Hrauka
Á 1. mynd má sjá að Hraukar eru
stærstir í dalverpum og flötum
svæðum. Þar mynda setlög þykka
syrpu ofan á berggrunninum. Á
þessum svæðum eru garðarnir 5–20
m háir og 40–80 m breiðir. Fram-
hlið þeirra er yfirleitt brött en innri
hliðin meira aflíðandi, yfirleitt hol-
ótt og þakin haugaruðningi sem
orðið hefur til við bráðnun dauðíss
(5. mynd).16,21 Víða má sjá ummerki
dauðísbráðnunar í formi sprungna
á yfirborði (5. mynd). Þar sem set-
lög eru gróf (möl og sandur) og vatn
hripar auðveldlega í gegn má sjá
hvar bráðnun dauðíssins á sér enn
stað, en þar sem setið er fínna (fok-
sandur, mór og öskulög) og vatn
hripar síður niður hefur bráðnun
víða stöðvast. Ofantalda eiginleika
má sjá í þverlínum 1 og 3 (5. mynd).
Þverlínur 2 og 4 sýna hins vegar
lága garða sem fyrirfinnast einkum
3. mynd. Líkan sem sýnir hreyfingar í
undirlagi Brúarjökuls í framhlaupi. Sterk
tenging er milli jökuls og botnurðar en
mikill vatnsþrýstingur í fínkornóttri set-
lagasyrpu þar undir leiðir til aftengingar
undirlags og berggrunns. Þar verður jafn-
framt mesta færslan. Breytt mynd frá Kjær
o.fl. 2006. – A basal motion model explain-
ing the dominating subglacial ice-flow
mechanism of Brúarjökull during the 1890
surge. Modified from Kjær et al. 2006.
4. mynd. Líkan sem skýrir myndun setfleygsins og jökulgarðsins Hrauka í Kringilsárrana í framhlaupinu 1890. Mikill vatnsþrýstingur í
fínkornóttu undirlagi jökulsins veldur aftengingu undirlagsins og berggrunnsins. Af þeim sökum dregst undirlagið með jöklinum þegar
hann hleypur fram, þjappast saman í fellingar, hleðst upp undir jökulsporðinum og myndar þar setfleyg. Á enda setfleygsins myndast
jökulgarðurinn Hraukar á síðasta degi framhlaupsins. – Conceptual model illustrating the formation of a marginal sedimentary wedge.
Because of high porewater pressure in the fine-grained substrate, it gets decoupled from the bedrock and displaced downglacier to form
the wedge in the marginal zone.