Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 40

Náttúrufræðingurinn
40
Innviðir Hrauka
Innviðir Hrauka voru rannsakaðir
í þremur þversniðum og fundust
þar fimm mismunandi setásýndir:
1) tvistur, 2) möl, 3) samtvinnaður
sandur og silt, 4) aflöguð syrpa
foksands, mós og öskulaga (FMA),
og 5) öskulög. Nánari lýsingu og
túlkun á þessum ásýndum má sjá
í 1. töflu. Byggingareinkenni jökul-
garðsins voru ennfremur kortlögð
í þessum þremur þversniðum svo
skilja mætti þau ferli sem voru að
verki við myndun garðsins.
Snið 1
Snið 1 er fast við núverandi farveg
Kringilsár, í gömlum farvegi frá
framhlaupinu 1890 (1. og 6. mynd).
Hér hefur Kringilsá rofið sér leið
í gegnum jökulgarðinn rétt vestan
við sniðið. Við snið 1 er garður-
inn samhverfur í lögun, 20–25 m
breiður og 1,5–2,5 m hár. Niðurföll
rétt austan við sniðið bera vitni um
bráðnun dauðíss sem var eða er enn
í görðunum. Innan við garðinn eru
litlir uppþornaðir lækjarfarvegir í
fínni möl og grófum sandi. Utan við
garðinn er gróið sléttlendi. Fjórar
setásýndir fundust í sniði 1: tvistur,
möl, FMA og öskulög (1. tafla).
Ásýnd
– Lithofacies
Staðsetning og lýsing
– Location and description
Túlkun
– Interpretation
1, tvistur
– Diamict
Snið 1
Grunnborinn og einsleitur, laus í sér og auðgrafinn.
Er ósamfelldur í neðri hluta sniðsins. Lagmót tvists-
ins og malarinnar undir eru skörp. Grunnur er úr
silti og sandi. Mikið um steinvölur og dreifing þeirra
í sniðinu er tilviljanakennd. Stærð þeirra samsvarar
stærð steinvala í mölinni fyrir neðan. Fáar völur bera
jökulrákir. Á stöku stað fléttast tvisturinn saman við,
eða ber búta úr, FMA, sandi og möl.
Jökulurð af óþekktum aldri, en þó greinilega eldri
en setlögin sem að öðru leyti mynda jökulgarð-
inn, og þ.a.l. myndaður fyrir 1890. Tengist þó ekki
framhlaupum Brúarjökuls á 18. og 19. öld þar sem
ummerki framhlaupa sjást ekki utan við Hrauka.
Jökulurðin myndaðist á mörkum íss og malar þegar
jökull gekk yfir jökuláraura.
2, möl
– Gravel
Snið 1
Kornborin og einsleit, stærð steinvala yfirleitt 3–8 cm
þótt völur sem eru 15–20 cm í þvermál finnist einnig.
Völurnar eru frekar vel og mjög vel rúnnaðar, ílangar
og raðast gjarnan í helluröð. Þunnar linsur og lög með
lárétt lagskiptum grófum sandi eða fínum sandi og
silti. Finna má farvegafyllur.
Jökulárset. Grófa mölin settist til í talsverðum
straumþunga, og gefur líklega til kynna myndun
jökuláreyra. Fíni sandurinn og siltið mynduðust
þegar straumþungi minnkaði verulega. Árhjallar
umhverfis snið 1 styðja þessa túlkun. Þeir eru mishá-
ir og misgamlir. Mölin neðst í sniði 1 er í lágum ár-
hjalla sem myndaðist við gröft Kringilsár í jökulár-
sanda fyrir framhlaupið 1890. Efri árhjallarnir 1 hafa
líklega myndast í eða stuttu eftir framhlaupið 1890.
3, samtvinn-
aður sandur
og silt
– Interbedded
sand and silt
Snið 2
Fínn til grófur sandur, inniheldur oft þunn (1–10 mm)
lög af lífrænu silti úr ásýnd 4 FMA. Greina má veika
upprunalega lagskiptingu þar sem skiptast á dökk-
brún, dökkgrá og ljósbrún lög. Rofflötur skilur að
ásýnd 3 og 4.
Set myndað í grunnri tjörn/vatni eða í læk. Setið er
svipað því sem sést nú í lækjum og tjörnum innan
og utan við Hrauka. Í báðum tilfellum er mikið um
lífrænt efni.
4, aflöguð
syrpa fok-
sands, mós og
ösku (FMA)
– Deformed se-
quence of loess,
peat and tephra
Snið 1, 2 og 3 og utan við Hrauka þar sem syrpan
myndar 1–3 m þykkt jarðvegslag ofan á berggrunni.
0,1–2 cm þykk lög af gulum, appelsínugulum og rauð-
brúnum mó, ljósbrúnum og dökkbrúnum foksandi,
hvort tveggja fléttað saman við öskulög. Kornastærð
er leir, silt og fínn sandur. Sums staðar hefur syrpan
blandast svo að ekki er unnt að greina sundur setgerðir.
Lagmót milli ásýndar 4 og annarra ásýnda eru yfirleitt
skörp.
Foksandurinn lagðist yfir gróna jörð, sem með tíð
og tíma breyttist í mó. Öskulög lögðust svo reglu-
lega yfir og fléttuðust þannig inn á milli foksands-
og mólaga. Ásýnd 4 myndaðist fyrir framhlaupið
1890. Í miðri syrpunni má m.a. finna öskulag frá
gosi í Öræfajökli 1362, sem bendir til að syrpan sé að
hluta til eldri. Líklegt er talið að syrpan hafi verið að
myndast á síðustu 1–2 árþúsundum. Jökullinn hljóp
fram yfir þessa syrpu og aflagaði hana. Því myndar
hún nú 4–6 m þykkt lag innan við Hrauka.
5, öskulög
– Tephra
Snið 1, 2 og 3
Vel aðgreind svört og basísk eða hvít og súr aska. Ösku-
lögin eru misþykk, 0,5–3 cm en allt að 10 cm þar sem
þau hafa aflagast. Þykkt öskulaga í sniðunum gefur því
ekki endilega upprunalega þykkt til kynna. Öskulögin
eru oft sundurslitin þar sem þau hafa aflagast.
Erfitt getur reynst að greina á milli ásýndar 3 og 5
þar sem aflögun hefur átt sér stað. Öskulögin eru
þó yfirleitt betur aðgreind, bera kantaðri korn, og
eru án lífrænna leifa. Öskulögin eiga uppruna sinn
í eldgosum og hafa myndast við öskufall í Kringils-
árrana.
1. tafla. Ásýndir sem greindar voru í þremur sniðum í Hraukum. – Lithofacies identified in the 1890 end moraine.