Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 73

73
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Hreggviður Norðdahl, Ólafur Ingólfsson og Halldór G. Pétursson
Náttúrufræðingurinn 82 (1–4), bls. 73–86, 2012
Ritrýnd grein
Ísaldarlok á Íslandi
Inngangur
Síðustu áratugi hafa verið stund-
aðar umfangsmiklar rannsóknir á
landformum og lausum jarðlögum
sem mynduðust í lok síðasta jökul-
skeiðs, þegar jöklar hopuðu af land-
inu vegna hlýnandi loftslags. Þetta
tímabil er oft kallað „ísaldarlok“ og
nær bæði yfir síðjökultíma og upp-
haf nútíma og spannar um 5.400 ár,
eða frá því fyrir um 15.600 árum og
þar til fyrir um 10.200 árum. Hug-
myndin með þessu greinarkorni
er að gefa yfirlit um útbreiðslu
jökla og umhverfisbreytingar í lok
ísaldar á Íslandi, eins og þær virðast
hafa verið í ljósi rannsókna síðustu
áratuga. Fjöldi vísindamanna hefur
komið að þeim rannsóknum sem
hér er fjallað um, bæði íslenskir og
erlendir, en allar þessar rannsóknir
hvíla á einn eða annan hátt á þeim
grunni sem frumherjar af eldri kyn-
slóð íslenskra jarðfræðinga lögðu frá
lokum 19. aldar og fram yfir miðja
20. öld. Á þessu sviði jarðvísinda
má segja að grunnurinn hafi fyrst og
fremst verið lagður af þeim Þorvaldi
Thoroddsen (1855–1921), Guðmundi
Kjartanssyni (1909–1972) og Þorleifi
Einarssyni (1931–1999), án þess þó
að nokkurri rýrð sé kastað á mikil-
vægt framlag ýmissa annarra eldri
og yngri jarðvísindamanna. Við,
höfundar þessarar greinar, lærðum
allir jarðfræði við Háskóla Íslands;
þar kviknaði áhugi okkar á jökla-
og ísaldarjarðfræði og átti Þorleifur
Einarsson þar nokkurn hlut að máli.
Segja má að rannsóknir okkar þre-
menninganna á hörfunarsögu jökla
á síðjökultíma á Íslandi hafi hafist
þar sem rannsóknum Þorleifs Ein-
arssonar lauk. Rétt er að hafa í huga
að sú mynd sem við gerum okkur
af þessum málum í dag á eflaust
enn eftir að breytast, því stöðugt
bætast við niðurstöður úr nýjum
rannsóknum sem jafnt og þétt auka
við þekkingu okkar á þessu sviði
jarðvísindanna.
Um nokkurt skeið hefur verið
ljóst að saga umhverfisbreytinga og
jökulhörfunar á Íslandi í lok síðasta
jökulskeiðs er nokkru flóknari1,2,3
en áður var talið.4,5,6 Ný og nýleg
gögn benda til þess að útbreiðsla/
stærð jökla og sjávarstöðubreyt-
ingar í lok ísaldar hafi verið talsvert
frábrugðnar því sem áður var talið.
Hér er því valin sú leið að nota
alþjóðleg heiti á hina ýmsu kulda-
og hlýindakafla sem skiptust á í
lok ísaldar, í stað þess að notast við
séríslensk heiti þeirra eins og áður
var gert (1. tafla). Ástæðan er m.a.
sú að þau heiti tengdust nöfnum
staða þar sem talið var að jarð-
myndanir frá þessum tímabilum
væru einkennandi og jafnvel best
varðveittar. Nýrri rannsóknir sýna
að saga umhverfisbreytinga er mun
flóknari og jarðmyndanir á þessum
Við hámark síðasta jökulskeiðs, fyrir um 25.000 árum, var Ísland nánast
allt hulið jökli sem náði út á brún landgrunnsins umhverfis landið. Þykkt
jökulsins yfir miðju landinu gæti hafa verið 1500±500 m. Há strandfjöll,
einkum á Miðnorðurlandi og Austurlandi, risu sem jökulsker upp úr
ísbreiðunni. Miklir skriðjöklar (ísstraumar) gengu frá jökulskildinum um
megindali og -firði út á landgrunnið. Fyrstu merki um leysingu ísaldar-
jökulsins úti fyrir Norðurlandi eru 18.500–16.700 ára gömul, en úti fyrir
Vesturlandi eru þau um 15.500 ára. Jöklaleysingin varð svo mjög hröð,
en hraða hennar var sennilega að hluta til stýrt af hækkandi hnattrænu
sjávarborði, sem gerði jökla á landgrunni óstöðuga. Afstæð sjávarstaða
varð hæst í um 150 m yfir núverandi sjávarstöðu á Vesturlandi fyrir um
14.600 árum. Land reis hratt er jökulfarginu létti af því, og afstætt sjávar-
borð lækkaði. En jöklar stækkuðu aftur þegar leið að yngra Dryasskeiði
og aukið jökulfarg orsakaði áflæði sjávar. Framrás jökla á yngra Dryas
náði hámarki fyrir um 12.000 árum, en jöklar gengu þá út til stranda
umhverfis nánast allt Ísland. Jökulhörfun í upphafi nútíma var hröð, en
þó varð skammvinn jökulframrás fyrir um 11.200 árum. Þá mynduðust
m.a. innri garðar Búðaraðarinnar á Suðurlandi. Eftir það hörfuðu jöklar
mjög hratt, og fyrir um 8.800 árum voru þeir á stærð við eða minni en
jöklar eru nú á dögum. Afstæð sjávarstaða féll um svipað leyti niður fyrir
núverandi sjávarborð vegna landriss.