Náttúrufræðingurinn - 2012, Qupperneq 127

127
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Landrekskenningin
Wegener setti hugmyndir sínar um
rek meginlandanna fyrst fram í
fyrirlestri sem hann hélt hjá Jarð-
fræðafélaginu í Frankfurt am Main
þann 6. janúar 1912, hálfu ári áður
en hann kom til Íslands. Fyrirlestur-
inn hét: Jarðeðlisfræðilegar ástæður
fyrir hinum stóru landslagsdráttum
í jarðskorpunni (meginlöndum og
úthöfum) (Die Herausbildung der
Grossformen der Erdrinde (Kon-
tinente und Ozeane), auf geophy-
sikalischer Grundlage). Wegener
taldi að við upphaf miðlífsaldar
hefðu allar álfur jarðar verið sam-
einaðar í einu risameginlandi, sem
hann kallaði Frumálfu (Urkonti-
nent) en fékk seinna nafnið Pangea.
Á miðlífsöld fór meginlandið mikla
að liðast í sundur og brotna upp í
allmarga meginlandsfleka sem tók
að reka hvern frá öðrum og hvern
innan um annan, einkum þó er kom
fram á nýlífsöld, og Wegener taldi
víst að landrekið væri enn í gangi.
Hann var reyndar ekki sá fyrsti sem
benti á hugsanlegt rek meginlanda,
því að hugmyndir um slíkt höfðu
komið upp fyrr, en Wegener setti
þær fram miklu skipulegar en áður
hafði verið gert og studdi þær fjöl-
mörgum nýjum rökum og með meiri
sannfæringarkrafti þannig að um
heilsteypta kenningu var að ræða.
Þessi rök voru í senn landfræðileg,
jarðfræðileg, jarðeðlisfræðileg, stein-
gervingafræðileg og veðurfræðileg.
Þekktustu rökin eru auðvitað sú
landfræðilega staðreynd að strendur
Norður- og Suður-Ameríku falla
ótrúlega vel að ströndum Evrópu og
Afríku handan Atlantshafsins.
Kenningin fékk blendnar við-
tökur strax í upphafi en birtist þó
í tímaritinu Petermanns Geogra-
phische Mitteilungen og í styttra
formi í Geologische Rundschau
strax árið 1912 undir nafninu Die
Entstehung der Kontinente.6 Þá var
Wegener búinn að ferðast um Ísland
og kominn til Grænlands. Hug-
myndirnar sem Wegener setti fram
í þessum fyrirlestri voru um sumt
nútímalegri en þær sem síðar þróuð-
ust í huga hans. Hann hélt því m.a.
fram að botn Atlantshafsins væri að
rifna og skríða út frá Miðatlantshafs-
hryggnum og að þar kæmi stöðugt
upp hraunkvika djúpt úr jörðu.7
Þessum hugmyndum breytti hann í
hinni frægu bók sinni um landreks-
kenninguna, sem hann nefndi Upp-
haf meginlanda og hafa (Die Entste-
hung der Kontinente und Ozeane)
og kom út árið 1915.8 Þar gerir hann
ráð fyrir að meginlönd jarðar fljóti á
undirlagi sínu og geti rekið um hafs-
botnsskorpuna eins og borgarís á sjó.
Vafalaust hefur hann verið að móta
og slípa kenninguna allt frá því að
hann flutti fyrirlesturinn fræga í
Þýska jarðfræðifélaginu og næsta lík-
legt er að hann hafi oftsinnis hug-
leitt og rætt um landreksmálin, bæði
í auðnum Ódáðahrauns og á hinum
löngu skammdegiskvöldum þegar
hann sat ásamt Vigfúsi, Koch og
Lars Larsen í kofa sínum að Borg á
Grænlandsjökli veturinn 1912–1913.
Jóhanni Koch var vel kunnugt um
landrekskenninguna og taldi meira
að segja að skýra mætti misræmi
í staðarákvörðunum, sem gerðar
voru á sama stað á Grænlandi með
nokkurra áratuga millibili, með til-
færslu af völdum landreks. Greinar-
gerð hans um þetta efni hét Rek
Norður-Grænlands til vestlægrar áttar.
Wegener nefnir þessar mælingar
í bók sinni og segir þar að ef þær
reynist réttar eigi Koch heiðurinn af
því að hafa fyrstur manna sýnt fram
á að breytingar eigi sér stöðugt stað
á staðarhnitum.
Ísland kemur ekki mikið við sögu
í landrekskenningu Wegeners. Hann
minnist að vísu á það í framhjá-
hlaupi í fyrirlestrinum fræga árið
1912 og getur þess nokkrum sinnum
í bókinni Uppruni meginlanda og hafa.
Á þessum tíma litu menn ekki á
landið sem hluta af Miðatlantshafs-
hryggnum heldur var það álitið
fljóta á meginlandsfleka sem graf-
inn væri undir þykkum gosmynd-
unum. Wegener setti eldvirknina á
landinu ekki í samband við land-
rek. Útreikningar hans á innbyrðis
reki ýmissa landsvæða bentu til
að það væri óvíða meira en á milli
Íslands og Noregs og að þar væri
tilfærslan á bilinu 9–18 m/ár. Þetta
byggði hann vafalítið á mælingum
og úrvinnslu Kochs félaga síns.
Íslendingar hafa ugglaust lesið bók
Wegeners fljótlega eftir að hún kom
út. Fyrsta fræðilega umfjöllunin um
hana er í grein Þorkels Þorkelssonar
veðurstofustjóra í Skírni 1923 og
nefnist hún Kenning Wegeners um
landflutning.9
Frá upphafi voru skoðanir manna
á landrekskenningunni afar skiptar.
Hún öðlaðist marga áhangendur
en einnig hatramma andstæðinga.
Með vaxandi gengi jarðeðlisfræði
á 3. og 4. áratug tuttugustu aldar óx
mótbyrinn gegn henni. Það var ekki
síst vegna þess að þeir kraftar sem
Wegener hafði reiknað með að drifu
landrekið voru samkvæmt útreikn-
ingum allt of litlir til að geta það.
Ameríska jarðfræðifélagið (Ameri-
can Association of Petroleum Geolo-
gists) hélt alþjóðlega ráðstefnu um
landrekskenninguna 1926; þar var
henni vísað á bug af flestum fyrirles-
urum og í framhaldinu féll hún úr
umræðunni í jarðvísindaheiminum.
Nokkru síðar féll Wegener sjálfur
frá og fáir urðu til að fylgja málum
hans eftir. Síðan liðu meira en 30 ár
uns jarðvísindabylting 20. aldar gekk
yfir og gerbreytti heimsmyndinni
og gervallri fræðigreininni. Þá fékk
Wegener einnig uppreisn æru, því
að í ljós kom að landreks kenningin
var rétt í aðalatriðum þótt drifkraftar
reksins væru ekki þeir sem hann
hafði veðjað á.
1. mynd. Pangea, hin mikla frumálfa sem
Wegener nefndi Urkontinent.
Á
s
ta
lí
a
Indland
Suðurskautið
Afríka
Norður-
Ameríka
Suður-
Ameríka
Evrasía