Náttúrufræðingurinn - 2012, Side 151

151
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Sigmundur Einarsson, Kristján Jónasson
og Lovísa Ásbjörnsdóttir
Allt frá landnámsöld hefur búseta í landinu valdið gríðarlegri hnignun jarð-
minja. Jarðvegur hefur eyðst af um 40.000 km2 lands og allt að 10.000 km2
af votlendisjarðvegi hefur verið raskað. Í heild er þetta um helmingur af
flatarmáli Íslands. Fjölmargar aðrar viðkvæmar jarðmyndanir hafa hlotið
svipuð örlög. Má þar nefna strandmyndanir frá lokum ísaldar, árfarvegi,
gufuhveri og vatnshveri, hraunfláka og gjallgíga.
Gosbeltin eru viðkvæmasti hluti landsins og þar er álag af mannlegum
athöfnum mest. Þangað eru sótt mikilvæg malar- og fylliefni, þar eru
helstu grunnvatnssvæðin, þar eru öll háhitasvæðin, helstu vatnsorku-
svæðin og að auki mörg af helstu ferðamannasvæðum landsins.
Þörfin fyrir verndun jarðminja hér á landi er tvíþætt. Annars vegar
þarf að vernda jarðminjar almennt á vísindalegum grunni og hins vegar
er nauðsynlegt að vernda almenna jarðfræðilega ásýnd landsins sem í
daglegu tali kallast landslag.
Hefjast þarf handa sem allra fyrst við gerð skipulegs yfirlits um jarð-
minjar á Íslandi og hefja faglega verndun jarðminja, en í gildandi lögum
um náttúruvernd eru nánast engin haldbær ákvæði um þetta málefni.
Jafnframt þarf að efla fræðslu og vitund þjóðarinnar um gildi jarðminja
og verndun þeirra.
Náttúrufræðingurinn 82 (1–4), bls. 151–159, 2012
Ritrýnd grein
Í k væðinu Ísland eftir Jónas Hallgrímsson er horft með söknuði til þess tíma er hetjur
riðu um héruð á þjóðveldisöld,
tíma sem fallinn er í gleymsku og
dá. Rómantísk sýn skáldsins á fyrri
tíð er styrkt með samanburði við
landið sem var – og er ennþá – fag-
urt og frítt. Hið fagra Ísland þjóð-
veldisaldar var reyndar um margt
ólíkt því Íslandi sem Jónas upplifði
sjálfur á fyrri hluta 19. aldar, og
Ísland 21. aldarinnar er töluvert
annað en Ísland á tímum Jónasar.
En landið er ennþá fagurt og frítt
að flestra mati.
Allt frá landnámi norrænna
manna á níundu öld hefur búseta
í landinu valdið svo gríðarlegri
hnignun jarðminja að leitun er
að öðru eins á byggðu bóli. Þessi
hnignun er enn við lýði og afar mikil-
vægt að hún verði stöðvuð sé þess
nokkur kostur.
Í liðlega hálfrar aldar sögu nátt-
úruverndar á Íslandi hefur aldrei
verið hugað að heildarstefnu fyrir
verndun jarðminja. Slíkt er reyndar
á engan hátt sérstakt fyrir Ísland,
en vegna mikillar sérstöðu lands-
ins í jarðfræðilegu tilliti er þessi
þáttur náttúruverndar mun þýð-
ingarmeiri hér en víðast annars
staðar.
Höfundar hafa farið yfir þá þætti
sem taldir eru skipta meginmáli
fyrir verndun jarðminja hér á landi.
Sett er fram hugmynd að kerfis-
bundinni aðferðafræði sem byggð
er á faglegum grunni, sniðin að sér-
stöðu Íslands og grundvölluð á því
sem aðrar þjóðir hafa best gert.
Landið var fagurt og frítt
– Um verndun jarðminja
– – –
Landið var fagurt og frítt
og fannhvítir jöklanna tindar,
himinninn heiður og blár,
hafið var skínandi bjart.
– – –
Þá riðu hetjur um héröð
og skrautbúin skip fyrir landi
flutu með fríðasta lið,
færandi varninginn heim.
– – –
Úr kvæðinu Ísland eftir Jónas Hallgrímsson