Náttúrufræðingurinn - 2012, Blaðsíða 152

Náttúrufræðingurinn
152
Hnignun jarðminja
En hvað merkir orðið jarðminjar?
Það er hugsað á sama hátt og forn-
minjar og felur ekki í sér neins konar
mat á mikilvægi eða verndargildi.1
Með jarðminjum er átt við hvers
kyns jarðfræðileg fyrirbæri ásamt
þeim ferlum sem hafa myndað þau
og mótað. Hugtakið verður ekki
skýrt nema með tengingu við jarð-
fræði sem vísindagrein, en hún er
rakin til fulltrúa upplýsingaaldar
í Bretlandi á 18. og 19. öld. Með
tímanum hefur jarðfræði, líkt og
aðrar fræðigreinar, greinst í fjölda
sérsviða. Auk almennrar jarðfræði,
sem m.a. fjallar um berggrunninn,
eru það einkum landmótunarfræði
og jarðvegsfræði sem fjalla um yfir-
borðslög jarðar. Þessi fræðasvið eru
skilgreind svo:
Jarðfræði fjallar um rannsóknir
á jörðinni, þann efnivið sem hún
er gerð úr, ferli sem verka á þann
efnivið og afurðirnar sem þá verða
til. Hún fjallar einnig um sögu jarð-
arinnar og lífsins allt frá myndun
hennar.
Landmótunarfræði fjallar um
flokkun, lýsingu, eðli, uppruna,
ferli og þróun núverandi landforma
og tengsl þeirra við berggrunninn
ásamt tilheyrandi jarðsögu.
Jarðvegsfræði fjallar um jarðveg
sem náttúrulega auðlind á yfirborði
jarðar og tekur til myndunar og
flokkunar jarðvegs, eðlisfræðilegra,
efnafræðilegra og líffræðilegra eigin-
leika hans ásamt frjósemi, einkum
m.t.t. nýtingar og stýringar hennar.2
Jarðminjar taka þannig til allrar
hinnar dauðu náttúru og ferlin eru
samofin þeim öflum sem mynda
og móta jörðina, t.d. eldgosum,
jarðskorpuhreyfingum, vatni og
veðrum.
Af óspilltri náttúru
Eftirfarandi textabrot, sem Halldór
Laxness skrifaði árið 1970, sýnir
glöggt djúpan skilning skáldsins á
náttúru landsins.
Af öfugmælanáttúru sem íslend-
íngum er lagin kappkosta sumir okkar
nú að boða þá kenníngu innan lands
og utan, einkum og sérílagi þó í ferða-
auglýsíngum og öðrum fróðleik handa
útlendíngum, að Ísland sé svo landa
að þar gefi á að líta óspilta náttúru.
Margur reynir að svæfa minnimáttar-
kend með skrumi og má vera að okkur
sé nokkur vorkunn í þessum pósti. Hið
sanna í málinu vita þó allir sem vita
vilja, að Ísland er eina landið í Evrópu
sem er gerspilt af mannavöldum.3
Allar götur frá því mannskepnan
hóf að gera sér verkfæri, til að létta
sér störfin við öflun og úrvinnslu
matvæla o.fl., hefur hún hagnýtt
sér auðlindir hinnar dauðu náttúru.
Lengst af var þessi nýting í smáum
stíl, en með tilkomu landbúnaðar
og skipulegra samfélaga hófst kerf-
isbundin nýting á auðlindum jarðar.
Smám saman varð álagið meira en
auðlindirnar þoldu. Nú á dögum er
slíkt nefnt ósjálfbær nýting en var
til skamms tíma einfaldlega kallað
rányrkja. Til að átta sig betur á stöðu
jarðminja hér á landi er ástæða til
að skoða lauslega hvernig nýting og
meðferð þeirra hefur þróast. Hér er
horft til breytinga á jarðminjum án
tillits til þess hvort þær eru taldar
henta íbúum landsins eða ekki.
Arfleifð menningar
Landnámsmenn fluttu með sér
ákveðna þekkingu á nýtingu lands,
þekkingu sem þróast hafði á meg-
inlandi Evrópu. Þegar á reyndi kom
í ljós að hún hentaði hvorki við-
kvæmri náttúru Íslands né heldur
sérstæðum eiginleikum íslensks
jarðvegs. Fjölgun fólks og búfjár
fljótlega eftir landnám, samfara
kólnandi veðurfari, fylgdi geigvæn-
leg hnignun gróðurs með tilheyr-
andi jarðvegsrofi.4
Talið er að frá landnámi hafi gróið
land minnkað úr 60–70 þús. km2 í
um 25 þús. km2.5 Því má ætla að um
40 þús. km2, eða um 60% af upp-
haflegri jarðvegsþekju hafi, eyðst á
þessum tíma. Mest varð eyðingin á
gropnum berggrunni gosbeltanna
(1. mynd) en minnst á Austfjörðum
og Vestfjörðum þar sem berggrunn-
urinn er þéttastur. Munur á jarð-
vegseyðingu milli landshluta ræðst
því af jarðfræðilegum eiginleikum
jarðvegs og berggrunns á hverjum
stað fremur en breytilegu gróðurfari
eða mismiklu beitarálagi.
Eyðing gróðurs og jarðvegs hefur
þannig valdið stórfelldum breyt-
ingum á ásýnd landsins en Ísland
er ekkert einsdæmi í þessu tilliti.
Gróðureyðing hefur frá upphafi
verið dyggasti fylgifiskur menn-
ingar ásamt jarðvegseyðingunni
sem gjarnan fylgir í kjölfarið. Slá-
andi dæmi er hið forna menningar-
svæði frá botni Miðjarðarhafs austur
að Persaflóa, sem nú er eitt alls-
herjar minnismerki um rányrkju og
misþyrmingu gróðurs og jarðvegs.6
1. mynd. Jarðvegseyðing á Reykjanesskaga. – Soil erosion in the Reykjanes peninsula.
Ljósm./Photo: Sigmundur Einarsson.