Náttúrufræðingurinn - 2012, Síða 155

155
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
láglendi er berggrunnurinn yfirleitt
hulinn af jarðgrunni sem er ýmiss
konar bergmylsna. Efsti hluti jarð-
grunnsins er að jafnaði blandaður
lífrænum leifum og nefnist mold
eða jarðvegur.
Í íslensku máli hafa til skamms
tíma ekki verið notuð sérstök orð
eða hugtök um verndun dauðrar
náttúru. Umfjöllun hefur verið í lág-
marki og má m.a. rekja það til þess
að megináherslur náttúruverndar
hafa einkum mótast af alþjóðasamn-
ingum sem að mestu fjalla um mál-
efni lífríkisins. Þar hafa hugtökin
habitat (búsvæði) og biodiversity (líf-
fræðileg fjölbreytni eða lífbreytileiki)
verið fyrirferðarmikil. Á síðasta ára-
tug hefur vegur dauðrar náttúru þó
farið vaxandi. Hugtökin geodiversity
(jarðbreytileiki) og geoconservation
(jarðminjavernd) hafa orðið áber-
andi í alþjóðlegri umfjöllun og má
segja að þau séu nú orðin lykilhug-
tök. Því er óhjákvæmilegt að gera
nokkra grein fyrir þeim ásamt hug-
takinu geoheritage (jarðminjar), sem
á sér heldur lengri sögu.
Jarðbreytileiki
Hugtakið jarðbreytileiki (e. geodiver-
sity) kom fram á tíunda áratug síð-
ustu aldar og náði fljótlega fótfestu í
Ástralíu. Upphaflega virðist það hafa
verið innleitt í náttúruvernd sem
eftirlíking af hugtakinu biodiversity
(líffræðileg fjölbreytni eða lífbreyti-
leiki) sem öðlast hefur fastan sess
sem grunnhugtak í náttúruvernd.
Eftirfarandi skilgreining á jarðbreyti-
leika er ættuð frá Tasmaníu.
JarðbreytiLeiki: Róf eða breyti-
leiki jarðfræðilegra, landmótunar-
fræðilegra og jarðvegsfræðilegra
fyrirbæra, myndana og ferla (e.
the range or diversity of geological
(bedrock), geomorphological (land-
form) and soil features, assemblages,
systems and processes).11
Bretar skilgreina hugtakið með
nokkuð öðru orðalagi, en inntakið
er nánast hið sama.12 Jarðbreytileiki
er þannig afar yfirgripsmikið hugtak
og tekur til alls bergs og bergmylsnu
ásamt lífrænum leifum. Ferlin sem
móta jörðina stjórnast af bæði inn-
rænum og útrænum öflum, svo sem
eldgosum, jarðskorpuhreyfingum,
straumvötnum, hafís, jöklum, öldu-
róti, skriðuföllum, hitabreytingum,
regni og vindi.
Skilningur á jarðbreytileikanum er
nauðsynlegur fyrir breiða verndun
hinnar dauðu náttúru. Hugtökin
jarðbreytileiki og lífbreytileiki ná til
allra undirstöðuþátta, hvort á sínu
sviði, og eru að því leyti hliðstæð.
Mikilvægt er að undirstrika að
jarðbreytileiki tekur aðeins til eigin-
leika hinnar dauðu náttúru en snýst
ekki um magn. Hugtakið felur ekki
í sér að mikill breytileiki á tilteknu
svæði sé mikilvægari en lítill breyti-
leiki, heldur að náttúrulegi breyti-
leikinn sé mikilvægur.
Jarðminjar og jarðminjavernd
Orðið jarðminjar (e. geoheritage) er
sem fyrr segir hugsað á sama hátt
og fornminjar og felur ekki í sér
neins konar mat á mikilvægi eða
verndargildi. Það var líklega fyrst
notað árið 2002 af þeim Helga Torfa-
syni og Ingvari Atla Sigurðssyni,1
en fram að því hafði verið talað um
jarðfræðilegar náttúruminjar eða
jafnvel jarðfræðiminjar. Skilgreina
má hugtakið á eftirfarandi hátt:
JarðminJar: einstakir þættir jarð-
breytileikans, þ.e. fyrirbæri ásamt
tilheyrandi myndunar- og mótunar-
ferli eftir atvikum (5. mynd).
Jarðminjavernd er þýðing á enska
orðinu geoconservation. Hin gagn-
sæja merking, verndun jarðminja,
þarfnast frekari skýringa, einkum
varðandi forsendur verndunar. Eftir-
farandi skilgreining er sótt í smiðju
andfætlinga á Tasmaníu.
JarðminJavernd: Verndun jarð-
breytileikans vegna eigin gildis,
vistfræðilegs gildis eða minjagildis
(e. the conservation of geodiversity for
its intrinsic, ecological and (geo)herit-
age values).13
Þannig nær jarðminjavernd til
varðveislu náttúrulegs rófs og breyti-
leika hins dauða hluta náttúrunnar,
þ.e. berggrunns og jarðgrunns að
meðtöldum landformum og jarð-
vegi. Mikilvægt er að auk einstakra
fyrirbæra nær hún til náttúrulegra
ferla, hraða þeirra og umfangs. Með
eigin gildi (e. intrinsic value) er átt
við að jarðminjar geti haft þýðingu
án þess að gildi þeirra tengist hags-
munum mannsins. Vistfræðilegt
gildi jarðminja lýtur að samspilinu
við lífríkið (6. mynd) og minjagildið
5. mynd. Virk landmótun. Lækurinn ber efnið úr gilinu niður í aurkeiluna. – A geomor-
phological process. The brook brings material from the gully down to the alluvial fan.
Ljósm./Photo. Halldór G. Pétursson.