Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 50

GRÓÐURFARSBREYTINGAR Á ÍSLANDI VIÐ LANDNÁM 49
á aðeins um 150-250 árum. Það er því ekki einsýnt að þessi gögn bendi
til hóf legrar nýtingar, heldur kann að vera að röðin hafi ekki komið að
þessum stöðum á ferli skógareyðingarinnar fyrr en um 1150. Hvað sem
líður vilja fólks á þeim tíma til að nýta náttúruauðlindir sínar af hófsemi
þá bendir hratt fall birkifrjókorna á þessu tímabili til að skóglendi við
vötnin hafi látið hratt undan.
Í raun er fátt vitað um afdrif þeirra leifa af birkiskógum sem lifðu, eftir
að mesta skógareyðingin átti sér stað. Rannsóknir með frjógreiningu hafa
enn sem komið er verið nær alfarið miðaðar við það sem gerðist nærri
byggðum við landnám en minna gert af því að rekja þróun gróðurfars í
kringum þá staði þar sem vitað er um skóglendi á síðari tímum. Þó svo
að sögulegar heimildir geti verið afar haldgóðar og veitt mikilsverðar
upplýsingar um tilvist skóga og nýtingu þeirra á ákveðnum tímum, þá
eru þær því marki brenndar að vera fremur slitróttar. Það er til dæmis ljóst
að þegar efni Jarðabókar Árna Magnússonar og Páls Vídalíns var safnað
í upphafi 18. aldar voru víða leifar af skógum sem nú eru horfnar, þó að
líklega hafi þær verið bæði litlar og dreifðar. Lítið er vitað um afdrif þeirra
skógarbletta sem þá voru eftir, um ástæður brotthvarfs þeirra og hvenær
þeir hurfu. Ítarlegri þekking á samfelldri umhverfissögu slíkra staða myndi
auðvelda heildræna túlkun á afdrifum þess hluta íslenska skóglendisins sem
tórði gegnum fyrstu aldir byggðar.
Spurningin, hvort greina megi upphaf búsetu og tímasetja í gögnum af
því tagi sem hér hafa verið sett fram, er fremur snúin. Eins og dæmin frá
Ketilsstöðum og Stóru-Mörk sýna eru fyrstu merki um áhrif landnýtingar
á umhverfi fremur veik og erfitt að segja til hvort um er að ræða af leiðingar
af umferð húsdýra um beitilönd eða aðra landnotkun, til dæmis skógnytjar
án þess að varanleg búseta hafi verið hafin á þessum stöðum. Í tilfelli
Ketilsstaða gerir hið opna umhverfi við landnám enn erfiðara fyrir að segja
til um hvenær föst búseta hófst, þar sem þær miklu breytingar sem verða
af völdum skógareyðingar koma aldrei til þar. Edwards o.f l. (óbirt grein)
hafa rætt möguleika á að nýta frjókorn eða aðrar smásæjar breytur til að
rekja ferli landnáms í Færeyjum, á Íslandi og Grænlandi. Niðurstaða þeirra
er að enga eina breytu sé hægt að túlka sem ótvírætt tákn um landnám.
Það verði ávallt að meta breytingar á öllum þeim frjóf lokkum sem geta
bent til mannvistar. Hér ber þó að huga að vali á rannsóknastöðum.
Það er ekki alltaf einsýnt að einn og sami rannsóknarstaðurinn henti
til að svara mismunandi spurningum. Í þeirri rannsókn, sem hér hafa
verið gerð lausleg skil, voru staðirnir valdir fyrst og fremst með það fyrir
augum að nema áhrif landnámsins á gróður og jarðveg til lengri tíma, frá