Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Side 74

FJÁRBORGIR 73
Til gamans má geta þess að Ólafur Þorvaldsson telur í bók sinni
Harðsporar upp helstu útigöngusvæði á landinu sem hann þekkir til:
Nokkrar jarðir í Selvogi, Ölfusi og Þingvallasveit, Biskupstungum,
Rangárvallasýslu, Skaftafell o.f l. jarðir þar í nánd, Horn í Nesjum og
líkast til f leiri jarðir á Suðaustur- og Austurlandi, t.d. Brú á Jökuldal og
að lokum Melrakkasléttu.46 Þetta kemur nokkurn veginn heim og saman
við hugmyndir um dreifingu fjárborga. Á Norðurlandi var útigangur
vissulega víða en vegna aðstæðna var féð ekki jafn frjálst og syðra. Margir
Sunnlendingar nefna að fé sé látið liggja við opið, t.d. í Fljótshlíð47,
á Skeiðum48, í Stokkseyrarhreppi49 og víðar á Suðurlandi. Bóndi í
Hrafnagilshreppi í Eyjafirði fullyrðir hins vegar að hvergi þekkist að láta
liggja við opið50 og starfsbróðir hans í Skíðadal tekur í sama streng og segir
enn hafa tíðkast að moka ofan af fyrir fé þegar hann man eftir, sjálfsagt
upp úr aldamótunum 1900.51 Bóndi í Skagafirði segir ekki gerlegt að láta
fé liggja við opið nema innan góðrar girðingar52 – og svo mætti lengi telja.
Fornleifaskráning staðfestir þetta að nokkru leyti, svo langt sem hún
nær, en þó er málið ennþá f lóknara og þarfnast nánari skýringa. Á sumum
stöðum eru engin merki um fjárborgir fyrr né síðar, jafnvel þótt þar sé
líklegt að hefði mátt beita fé á vetrum. Hér má til dæmis nefna Mela-
sveit, Leirársveit og Hvalfjarðarsveit, en allar þekktar fornleifar á þessum
svæðum hafa verið skráðar á síðustu árum – og einnig virðast borgir
fátíðar í Kjósinni. Þá er erfitt að skýra hvers vegna tvær borgir virðast
hafa lagst af í Grímsnesi fyrir 1721 og á því svæði komust þær ekki aftur
í tísku á 18. og 19. öld eftir því sem næst verður komist, jafnvel þótt
bændur á Suður- og Suðvesturlandi sæju lengi enn not fyrir borgir á sínum
jörðum, t.d. í Rangárvallasýslum, Grafningi og í Gullbringusýslum. Getur
verið að þetta endurspegli þjóðfélagsaðstæður, búskaparhætti, verslun
eða framleiðslu? Jafnvel sérvisku? Áður en þeirri spurningu er svarað er
nauðsynlegt að velta fyrir sér hvað borgirnar standa fyrir. Hér að framan
hafa þær verið tengdar við útigang og beit og jafnframt verið bent á ókosti
þess að gefa hey í borgum. Það er ljóst af heimildum að útigangsfé var oft
holdminna en fé sem var gefið og gaf að líkindum af sér minna kjöt- og
feitmeti nema e.t.v. feitir og gamlir sauðir sem þoldu útiganginn vel. Aukin
áhersla á kjöt og feiti er ein af ástæðum þess að garðahús leystu jötuhús
að mestu leyti af hólmi á Suðurlandi á 19. öld en í lok þeirrar aldar stóð
sauðasalan til Skotlands hæst. Á hinn bóginn var ullin af útigangsfé betri
en ull af fé sem mikið var hýst, t.d. dásama Eggert og Bjarni lagðinn á
rangæsku útigangsfé og segja að það þrífist betur en annarsstaðar í hellum
og fjárborgum.53 Gamlir sauðir, sem þoldu útiganginn best, gáfu af sér