Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Side 147

146 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
það á rýnandanum sjálfum að túlka þær rétt. Það getur hins vegar verið
vandasamt engu að síður, sérstaklega í ljósi þess að höfundarnir líta sjálfir
svo á að þeir séu að skrifa um sögulegt efni, löngu liðna atburði, og eru
þá að skapa sögusvið sem í mörgu getur hafa verið ólíkt því sem tíðkaðist
í samtíma þeirra. Varðandi hugtakið jarðhús vakna ýmsar spurningar, en
það kemur fyrir í ellefu Íslendingasögum en hvergi í Sturlunga sögu.10
Getur þá verið að höfundarnir noti það um byggingar sem þeir þekktu úr
samtíma sínum? Áður en lengra er haldið með slíkar vangaveltur er rétt að
skoða þau dæmi sem er að hafa um jarðhús í sögunum og kanna hvernig
þeim er lýst. Í Hávarðar sögu Ísfirðings er frásögn af því þegar Hávarður
leitaði hefnda á Ljóti á Mánabergi. Þar segir:
Þá mælti Hávarður: „Nú munum vér verða með ráðum að að fara.
Er Ljótur var um sig. Á hann jafnan sökótt. Hann lætur vaka yfir
sér hverja nátt með vopnum. Hann liggur í lokrekkju læstri hverja
nátt. Jarðhús er í hvílugólfinu og er annar jarðhússmunninn á baki
húsunum. Hefir hann og margt manna með sér.“11
Hér er maður sem þarf að hafa allan vara á, enda á hann „jafnan sökótt“.
Jarðhús hans liggur úr læstri lokrekkju inni í skála. Greinilegt er að
einnig hér er um göng að ræða enda liggur hinn jarðhúsmunninn að baki
húsunum. Ljótur ætlaði sér þau til varnar, en leynd hvílir ekki á þeim,
a.m.k. ekki á þessu augnabliki, þar sem Hávarður veit um tilvist þeirra.
Hávarðar saga er aðeins varðveitt í pappírshandritum frá 17. öld, en þau
eru talin runnin frá glötuðu miðaldahandriti frá um 1330. Hin varðveitta
saga er talin byggð á eldri glataðri Hávarðar sögu sem að líkindum var
skrifuð á fyrri hluta 13. aldar. Yngri sagan var hins vegar skrifuð um
hundrað árum síðar.12
Í Gísla sögu Súrssonar leitaði Gísli ásjár hjá Þórunni, móður Gests
hins spaka. Segir að hún hafi átt vanda til að taka við skógarmönnum og
veita þeim aðstoð sína. Hún hafði samt varann á og átti „hún sér jarðhús
og var annar munni við ána er fellur nær bænum en annar var í eldhúsi
hennar“.13 Til þess að halda tilvist ganga leyndri getur verið heppilegt
að láta gangamunnann enda við árbakka. Með því að láta ána taka við
moldinni þegar jarðhúsið er grafið má forðast að ummerki um jarðrask
sjáist. Tvær gerðir eru varðveittar af Gísla sögu. Sú styttri er í handritinu
AM 556a 4to frá 15. öld, en sú eldri er aðeins varðveitt í handritum frá
18. öld, sem talin eru afskriftir handrits frá 14. öld. Sagan sjálf hefur
hins vegar verið talin rituð fyrir miðja 13. öld.14 Aðalgeir Kristjánsson