Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 152

ÍSLENSK JARÐHÚS 151
í Brimum árið 1056 og gæti verið heimildarmaður um það sem um
Ísland segir. Hvort Adam hafi orð þessi um torfhús, manngerða hella, eða
eitthvað annað verður ekki fullyrt.
Hvað verður þá sagt um jarðhúsin út frá umfjöllun Íslendingasagna?
Á þjóðveldisöld, þegar Ísland var konungslaust, var eitt megineinkenni
stjórnskipunarinnar skortur á framkvæmdavaldi. Ekkert lögbundið
stjórnvald fór með löggæslu þó að segja megi að sú siðferðilega skylda hafi
hvílt á goðum heima í héraði að rísa gegn ofbeldismönnum og að halda
uppi allsherjarreglu. Sá goði sem brást því hlutverki sínu tapaði vinsældum
og hugsanlega þingmönnum. Goðar urðu að tryggja að af þeim færi gott
orð.40 Engu að síður var það háð ákvörðun goðans hvernig hann brást við
einstökum málum. Í þjóðfélagi án miðstjórnar þurfa einstaklingarnir því
að leita annarra lausna til þess að fullnægja öryggisþörf sinni. Í fornritum
birtist sú viðleitni á ýmsan hátt og er það ekki fyrirhafnarlaust að standa
vörð um líf sitt og limi.41 Mikilvægt var að heyra til þingmannasveitar
voldugs goða og mægjast inn í fjölskyldur sem áttu eitthvað undir sér.
Siðferðið eða hið félagslega taumhald krafðist þess að menn dygðu
bandamönnum sínum. Hefndarskyldan var rík42, en að vera maður til
þess að hefna fól í sér skilaboð til samfélagsins: Hér á okkar bæ verður
enginn látinn liggja óbættur! Bæjarstæði hafa menn valið af kostgæfni
en landkostir hafa ekki aðeins miðast við möguleika til búskapar heldur
hefur einnig orðið að taka tillit til varna. Í Sturlungu er að finna nokkur
dæmi um virkjagerð höfðingja og voru þau gjarnan reist við bæi. Þau hafa
þjónað bæði til varnar og hernaðar, en einnig hafa þau sennilega staðið
sem tákn um yfirvald. Með þessu hafa íslenskir höfðingjar reynt að líkja
eftir tísku lágaðalsins í Evrópu og „kastalagert“ íveruhús sín.43 Í Kristinna
laga þætti Grágásar segir að eigi skuli
maður bera vopn í kirkju, né í bænahús það er tíðir eru að veittar,
og eigi skal setja vopn við kirkjuveggi. En þau eru vopn til þess
talið, öx og sverð og spjót og sviður og bryntröll. Ef maður bregður
af þessu máli, þá varðar fjörbaugsgarð.44
Það hefur ef laust haft varnarþýðingu að hafa kirkju eða bænhús við bæ
sinn, enda eru dæmin fjölmörg í Sturlungu um það hvernig guðshús
voru notuð sem griðastaðir. Kirkjuhelgi var almennt virt af höfðingjum
13. aldar, en undantekningar eru einkum á árunum 1208-22, þegar deila
höfðingja við Guðmund biskup stóð sem hæst og á árabilinu 1238-44, en
þá var það helst Kolbeinn ungi sem rauf kirkjuhelgi, samkvæmt Þórðar