Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.2010, Page 153

152 ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
sögu kakala.45 Í landi þar sem lítið var um skóg til að leynast í hefur
sennilega verið öruggast að koma sér og sínum í kirkju þegar herf lokkur
reið í hlað. Í Íslendingasögum virðast jarðhús fyrst og fremst hafa gegnt
slíku hlutverki, þ.e. að tryggja öryggi fólks, annaðhvort sem fylgsni eða
undankomuleið þegar hættu bar að höndum.
Hvað má álykta af Íslendingasögum um gerð og aldur jarðhúsa? Eins
og áður hefur verið drepið á er túlkun heimildanna vandasöm. Það vekur
nokkra athygli að f lest dæmin um jarðhús eru einmitt úr elstu sögunum,
þ.e. þeim sögum sem taldar eru skrifaðar fyrir lok þjóðveldisins 1262/4. Þær
sögur sem taldar eru skrifaðar á árabilinu 1200-1240 eru: Droplaugarsona
saga, Grænlendingaþáttur og Hallfreðar saga vandræðaskálds. Þrjár aðrar
sögur sem nefna jarðhús eru einnig nokkuð fornar, eða frá því fyrir og um
miðja 13. öld. Það eru Reykdæla saga, Gísla saga Súrssonar og Laxdæla
saga. Hávarðar saga Ísfirðings er byggð á eldri glataðri Hávarðar sögu,
sem að líkindum var skrifuð á fyrri hluta 13. aldar. Aðrar sögur sem
nefna jarðhús eru mjög ungar. Víglundar saga, Flóamanna saga, Fljótsdæla
saga og Gunnars saga Keldugnúpsfíf ls eru allar skrifaðar á 14.-15. öld. Í
Gísla sögu eru þrjú jarðhús nefnd, bæði hús sem eru göng og hús sem
hugsanlega voru eingöngu notuð sem fylgsni. Sama er uppi á teningnum
í Droplaugarsona sögu og Reykdæla sögu. Þörfin fyrir undankomuleiðir
og fylgsni hefur e.t.v. verið meiri á Sturlungaöld en á 14. eða 15. öld, eftir
að konungsvaldi var komið á. Það er því ekki víst að höfundar hinna
ungu Íslendingasagna hafi þekkt slík mannvirki úr samtíma sínum. Meiri
ástæða var til að höfundar á 13. öld hefðu kynni af slíkum mannvirkjum,
meðan ófriður Sturlungaaldar stóð sem hæst. Það er einnig hugsanlegt að
höfundarnir kryddi frásögnina með f lóttagöngum og fylgsnum, þó svo
að þeir hefðu ekki haft kynni af slíku í samtíma sínum. Þá taka höfundar
slíkar frásagnir hver upp eftir öðrum og með tímanum verða þær að
bókmenntalegu minni. Ef það væri tilfellið ættu f lest dæmin hins vegar
varla að koma úr elstu sögunum.
Hvað eru þá jarðhús? Sennilegast er að það séu mannvirki sem eru
alfarið neðanjarðar og verða ekki greind með góðu móti á yfirborði. Í
Íslendingasögum eru jarðhús ætíð nefnd sem jarðgöng eða sem fylgsni
manna. Höfundarnir segja frá dramatískum viðburðum, átökum upp
á líf og dauða. Áhugi þeirra beinist ekki að jarðhúsum sem hugsanlega
hafa verið notuð sem t.d. matarbúr eða geymslur af einhverju tagi og er
því hætt við að slík jarðhús týnist í heimildum. Jarðhúsið í Grænlendinga
þætti er notað sem felustaður matvæla46 en slík fylgsni duga auðvitað
undir hvað eina sem ætlunin er að koma undan; menn, mat eða muni.